Lại ban hành hàng loạt “giấy phép con” trái luật

Ông Đậu Anh Tuấn cho rằng cần tiến hành kỷ luật một vài trường hợp điển hình về ban hành điều kiện kinh doanh không phù hợp

Còn Bộ Công Thương đang dự thảo thông tư quy định điều kiện bảo đảm an toàn thực phẩm trong sản xuất, kinh doanh thực phẩm nhỏ lẻ, theo đó chủ cơ sở và người sản xuất, kinh doanh trực tiếp phải có giấy xác nhận kiến thức về an toàn thực phẩm; người kinh doanh nhỏ lẻ phải làm một bộ hồ sơ đăng ký cam kết sản xuất/kinh doanh thực phẩm bảo đảm an toàn thực phẩm…

Trao đổi với Diễn đàn Cạnh tranh Quốc gia, ông Đậu Anh Tuấn, Trưởng ban Pháp chế, Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI), cho rằng các dự thảo, thông tư trên không hợp pháp. Theo Luật Đầu tư 2014, các bộ ngành không được phép quy định về điều kiện kinh doanh. Luật này cũng đặt ra thời hạn 1 năm kể từ khi Luật có hiệu lực, tức là từ 1/7/2016, thì các thông tư hiện đang có hiệu lực cũng cần phải được rà soát và bãi bỏ, các quy định về điều kiện kinh doanh chỉ được ban hành trong các nghị định, pháp lệnh và luật.

Can thiệp thô bạo

Ông có thể phân tích một ví dụ về những bất cập trong các văn bản trên?  

Thông tư số 15/2015/TT-BKHCN về kinh doanh xăng dầu quy định, khi cột đo xăng dầu bị hỏng, doanh nghiệp phải đề nghị bằng văn bản tới đơn vị sản xuất, cung cấp cột đo; trong vòng 3 ngày, đơn vị đó phải đáp ứng đề nghị sửa chữa. doanh nghiệp chỉ được chọn đơn vị sửa chữa khác nếu đơn vị sản xuất, cung cấp cột đo đã giải thể hoặc đơn vị đó có văn bản từ chối thực hiện với lý do chính đáng gửi tới doanh nghiệp và Chi cục Tiêu chuẩn đo lường chất lượng (để báo cáo).

Đây có thể là một văn bản điển hình cho việc can thiệp thô bạo và vô lối vào quyền tự do kinh doanh, vào sự tự chủ tổ chức kinh doanh của doanh nghiệp. Đáng lo ngại dạng can thiệp này không phải là hiếm, từng có những dự thảo trước đây buộc các doanh nghiệp phải thành lập đơn vị bảo vệ của mình và phải có giấy phép do cơ quan nhà nước cấp cho hoạt động bảo vệ...

Tất nhiên cơ quan quản lý nhà nước sẽ có những mục tiêu quản lý nhà nước cho riêng mình nhưng việc ban hành quy định can thiệp trực tiếp vào hoạt động tự chủ kinh doanh của doanh nghiệp như vậy là hoàn toàn không phù hợp với nền kinh tế thị trường. Tư duy này dường như vẫn mang dấu ấn quản lý như đối với doanh nghiệp nhà nước trước đây. 

Với quy định tại thông tư nêu trên thì không chỉ tạo ra sự độc quyền đáng lo ngại cho các đơn vị sản xuất cột bơm xăng, tự Nhà nước tước đoạt đi một động lực cạnh tranh quý giá trên thị trường mà cũng hình thành “một núi” công việc không cần thiết cho cơ quan Nhà nước.

Mỗi lần sửa chữa các cột bơm xăng dầu doanh nghiệp có nguy cơ phải đi gõ cửa xin phép cơ quan nhà nước và chắc doanh nghiệp phải “biết điều” thì lý do họ giải trình mới được những người xem xét gật đầu xem đó là lý do chính đáng. Trong khi đó để ngăn ngừa các lý do gian lận về xăng dầu có hàng loạt giải pháp hiệu quả khác.

Cấp phép kinh doanh nên là giải pháp cuối cùng

Theo ông, những văn bản này nếu được thực thi có thể sẽ gây khó khăn như thế nào cho doanh nghiệp?

Chúng tôi rất lo ngại về tình trạng dễ dàng đặt ra các điều kiện kinh doanh và giấy phép kinh doanh hiện nay. Trên thực tế có nhiều doanh nghiệp rất bức xúc, rất ngỡ ngàng khi các điều kiện kinh doanh, giấy phép kinh doanh dễ dàng được xác lập, quy định gây bao khó khăn, phiền hà, tạo ra những gánh nặng thủ tục hành chính lớn trong khi họ cho rằng mục tiêu quản lý là không rõ ràng. 

Việc đặt ra điều kiện kinh doanh, giấy phép kinh doanh sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến quyền tự kinh doanh của người dân, một quyền quan trọng được Hiến pháp ghi nhận và bảo vệ. Hạn chế hay can thiệp đến quyền tự do kinh doanh do vậy phải từ các lợi ích công và phải cân nhắc rất kỹ, rất thận trọng. Cơ quan nhà nước thường có nhiều giải pháp khác nhau để thực hiện mục tiêu quản lý nhà nước, việc cấp phép kinh doanh nên là giải pháp cuối cùng khi các giải pháp khác không hiệu quả.

Khi đặt ra các điều kiện kinh doanh hay giấy phép kinh doanh khó khăn thì sẽ xác lập tình trạng độc quyền cho các doanh nghiệp đã có được giấy phép, tạo ra lợi thế cạnh tranh cho một số doanh nghiệp nhất định. Điều này hạn chế gia nhập thị trường của nhiều doanh nghiệp khác, hạn chế cạnh tranh bình đẳng và giảm động lực để cải tiến sản phẩm, dịch vụ hay giảm giá của các doanh nghiệp, bỏ phí một sức ép quan trọng từ thị trường.

Khi tạo ra các điều kiện kinh doanh thì cũng tạo ra chi phí thủ tục hành chính, chi phí tuân thủ thủ tục cho doanh nghiệp, có thể rất lớn mà thường cơ quan làm chính sách không tính toán hết được. Lưu ý rằng nó cũng tạo ra gánh nặng cho chính Nhà nước: đẻ ra bộ máy để cấp phép, để giám sát, một khoản chi phí và nhân công không nhỏ cho các cơ quan Nhà nước vốn đã rất cồng kềnh hiện nay.

Đã là giấy phép kinh doanh thì luôn gắn với thủ tục xin – cho, là dư địa cho việc “chạy chọt”, tham nhũng. Ngoài ra có những hệ quả như đặt ra nhiều điều kiện kinh doanh, giấy phép nhưng không đủ nguồn lực để giám sát thực thi, đảm bảo thực thi nên phát sinh tâm lý nhờn pháp luật, né tránh tuân thủ...

Cần thiết lập lại kỷ cương

Ông có nhận xét như thế nào về việc nhiều Bộ dường như vẫn chưa nhận thức được đầy đủ về thẩm quyền của mình theo Luật Đầu tư 2014?

Việc đảm bảo các tinh thần đổi mới của Luật Doanh nghiệp và Luật Đầu tư đi được vào cuộc sống là điều chúng tôi rất kỳ vọng nhưng cũng rất lo ngại. Nếu các quy định chuyên ngành như thông tư dễ dàng gặm nhấm những tinh thần cốt lõi như quyền tự do kinh doanh, tự chủ kinh doanh... thì các đạo luật quan trọng nói trên sẽ không có nhiều ý nghĩa.

Phải nói rằng so với giai đoạn bãi bỏ giấy phép con khi thực hiện Luật Doanh nghiệp 1999 trước đây, bối cảnh hiện nay đã rất khác. Nhiều bộ ngành đã lách rất khéo khi đặt ra các điều kiện kinh doanh hay giấy phép kinh doanh dưới các tên gọi khác nhau như bản cam kết, giấy thông báo... với tên gọi tưởng chừng rất dễ, rất thuận lợi nhưng thực ra là giấy phép. Nó là giấy phép vì có hồ sơ, phải được chấp thuận, có thời hạn... nhưng đáng lo ngại hơn là tiêu chuẩn cấp phép, trình tự cấp phép thì quy định sơ sài hay không quy định. Điều này có nguy cơ tạo ra sự lạm quyền khi thực hiện.

Trở lại với thẩm quyền ban hành điều kiện kinh doanh và giấy phép kinh doanh. Thực ra gốc rễ tư duy của chế định này, chỉ có cấp Chính phủ trở lên mới có thẩm quyền ban hành quy định liên quan đến quyền kinh doanh của doanh nghiệp, là bởi vì các bộ, ngành hay địa phương thường chỉ đứng trên góc độ quản lý của mình, lợi ích cục bộ của mình nên luôn có nguy cơ chưa có cái nhìn đầy đủ và toàn diện. Lý do thứ hai là nhìn chung chất lượng của loại hình thông tư chưa cao, quy trình ban hành thông tư cấp bộ hiện nay chưa đảm bảo công khai, minh bạch; tham vấn doanh nghiệp và người dân cũng chưa phải là yêu cầu bắt buộc theo trình hiện hành.

Về lâu dài, tôi ủng hộ việc thông tư cấp bộ không nên đặt ra các quy định, chế tài tuân thủ mà chỉ hướng dẫn các mẫu biểu kỹ thuật. Thậm chí tiến tới bãi bỏ hình thức thông tư.

Theo ông, giải pháp cho vấn đề là gì?

Thời gian tới chúng tôi đề nghị Quốc hội và Chính phủ cần mạnh tay hơn trong việc xử lý tình trạng các thông tư cấp bộ đang tiếp tục đặt ra các điều kiện kinh doanh hay giấy phép kinh doanh ảnh hưởng lớn đến doanh nghiệp. Để thiết lập lại kỷ cương cần chọn vài quy định cấp bộ ngành để mạnh tay huỷ bỏ hay thậm chí cần tiến hành kỷ luật một vài trường hợp điển hình. Về lâu dài cần có quy trình thẩm định một cách khách quan và chặt chẽ với các quy định đặt ra điều kiện kinh doanh hay thủ tục hành chính mới.

Soạn thảo và thông qua Luật doanh nghiệp và Luật đầu tư đã là một thành công nhưng tôi cho rằng thành công hơn là đảm bảo thi hành tốt hai đạo luật này. Chính phủ vừa thành lập Tổ Công tác thi hành luật doanh nghiệp, tôi cho rằng một trong những nhiệm vụ đầu tiên và quan trọng của Tổ này là cần tiến hành thu thập và rà soát các thông tư hiện nay đang quy định về điều kiện kinh doanh và giấy phép kinh doanh để đề nghị bãi bỏ hay chuyển đổi. Đây là công việc không phải dễ dàng gì khi đụng chạm lợi ích của các bộ, ngành nhưng đây là việc nhất thiết phải làm quyết liệt vì một môi trường kinh doanh lành mạnh.

Về phía doanh nghiệp thì các doanh nghiệp nên chủ động phát hiện và kiến nghị các quy định mà trái với tinh thần Luật Doanh nghiệp, Luật Đầu tư để bảo vệ quyền và lợi ích của mình.

Hà Chính