Xây dựng thị trường năng lượng cạnh tranh

Nguồn than trong nước đang giảm đi.

Ông Phạm Xuân Đương, Phó Trưởng ban Kinh tế Trung ương, đánh giá trong 30 năm qua ngành năng lượng đang có sự phát triển vượt bậc. Sản lượng tăng bình quân 14%/năm (giai đoạn 2010-2013), hơn 98% dân cư được sử dụng điện. Tuy vậy, năng lượng Việt Nam vẫn còn những hạn chế, xuất hiện tình trạng mất cân đối giữa các phân ngành năng lượng, giữa cung ứng và nhu cầu, giữa nhu cầu đầu tư và nguồn vốn đầu tư…

Đồng tình với nhận xét đó, ông Trần Viết Ngãi, Chủ tịch Hiệp hội Năng lượng Việt Nam, lo ngại: Dù là ngành chủ lực, song hiện 3 tập đoàn năng lượng lớn của đất nước (điện lực, xăng dầu và than) đang rơi vào tình trạng khó khăn, làm sao để bán được giá than, điện, khí đủ bù đắp chi phí, làm sao vẫn có lời để quay vòng cho các dự án đầu tư.

Thị trường điện chưa có đơn vị điều hành

Thị trường điện cạnh tranh, được xem là nội dung chiến lược phát triển dài hạn đã được Thủ tướng Chính phủ quy định về lộ trình, các điều kiện và cơ cấu ngành điện để hình thành phát triển các cấp độ thị trường điện lực tại Việt Nam. Việc này là cần thiết và bước đầu đã tạo ra những thay đổi tích cực trong hoạt động điện lực.

Cụ thể là ngành điện trong nhiều thập kỷ qua đã có những bước phát triển vượt bậc. Cách đây 30 năm cả nước chỉ có công suất khoảng 1.000 MW điện, đến nay đã có 34.000 MW điện, với sản lượng phát ra năm 2013 là 132 tỷ kWh. Hiện nay, điện đã được đưa về 98% số xã, 96% số hộ dân, vùng sâu vùng xa và một số hải đảo.

Tuy nhiên, việc quản lý hoạt động thị trường điện còn hạn chế về việc xây dựng mô hình, tổ chức, cơ chế hoạt động và giao dịch giữa các đối tượng mua bán điện trên thị trường. Sau gần 10 năm nghiên cứu và thực hiện thị trường phát điện cạnh tranh vẫn chưa có mô hình đúng theo nguyên tắc thị trường cạnh tranh: Hiệu quả, bình đẳng, cạnh tranh lành mạnh, không phân biệt đối xử giữa các đối tượng tham gia. Hiện tại, EVN là đơn vị chiếm phần chi phối lớn nhất trong khâu phát điện và chưa có đơn vị điều hành giao dịch thị trường điện lực.

 Thị trường xăng dầu mất tính chủ động của doanh nghiệp

Hiện nay, tập đoàn xăng dầu (Petrolimex) đang chiếm hơn 50% thị phần cùng với PV Oil, Saigon Petro, ba đơn vị này chiếm trên 80% thị phần trong cả nước.

Thị trường xăng dầu đã tạo được một hệ thống các doanh nghiệp Nhà nước tham gia hoạt động nhập khẩu, hạn chế thế độc quyền và khẳng định ưu thế của các đơn vị được đầu tư hoạt động theo cơ chế thị trường. Đồng thời, thị trường xăng dầu đã góp phần ổn định giá trong một khoảng thời gian kể cả khi giá xăng dầu thế giới có biến động bất thường.

Tuy nhiên, theo ông Trần Viết Ngãi, cơ chế bù giá trong xăng dầu duy trì quá lâu làm mất đi tính chủ động của doanh nghiệp, giảm động lực tiết giảm chi phí, doanh nghiệp không có tích lũy cho đầu tư phát triển, mất cơ hội đầu tư, giảm sức cạnh tranh; người tiêu dùng không có ý thức tiết kiệm.

Thị trường than: Thực hiện tái cơ cấu quá chậm

Ngành than cách đây 30 năm sản lượng chỉ đạt được bình quân trên dưới 10 triệu tấn/năm, đến nay đã đạt trên dưới 40 triệu tấn/năm, cung cấp đủ than cho sản xuất điện, các ngành công nghiệp khác và phục vụ đời sống nhân dân, ngoài ra còn xuất khẩu được khoảng chục triệu tấn than/năm, góp phần tạo thúc đẩy kinh tế đất nước.

Tuy nhiên, nguồn than trong nước đang giảm đi. Việc quản lý Nhà nước về thị trường than trong nước và nhập khẩu chưa rõ ràng, đặc biệt là cơ chế quản lý giá bán than cho các hộ tiêu thụ trong nước và giá xuất nhập khẩu.

Ông Ngãi cho rằng, việc thực hiện tái cơ cấu DNNN đối với ngành than quá chậm. Đến nay Tập đoàn Công nghiệp Than-Khoáng sản Việt Nam (TKV) vẫn là nhà cung cấp than chủ yếu trong nước (chiếm tới 98%) và xuất khẩu duy nhất.

Đẩy mạnh tái cơ cấu DNNN ngành năng lượng

Tại Hội thảo, các đại biểu đề nghị cần đẩy mạnh tái cơ cấu ngành năng lượng để từng bước hình thành thị trường năng lượng cạnh tranh lành mạnh trên cơ sở bảo đảm ổn định chính trị-xã hội.

Trong đó, việc cần thiết hiện nay là tiếp tục thực hiện tái cơ cấu DNNN ngành năng lượng, tách bạch nhiệm vụ sản xuất kinh doanh với nhiệm vụ chính trị, công ích; hoàn thiện cơ chế chính sách để phát triển mạnh kinh tế tư nhân tham gia mạnh hơn vào phát triển ngành năng lượng.

Trước những vướng mắc của ngành năng lượng, ông Trần Viết Ngãi đề xuất, Nhà nước nên sớm cho thành lập Bộ Năng lượng để giúp Chính phủ trong việc quy hoạch, phát triển, giải quyết các cơ chế chính sách và nhiều nhiệm vụ khác. Trong đó, nhiệm vụ quan trọng là chỉ đạo việc tái cơ cấu, cổ phần hóa ngành năng lượng nhằm phát triển thị trường năng lượng một cách bền vững, lâu dài, đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia.

 Phan Trang