Hội nghị Cấp cao ASEAN-Hoa Kỳ: Nền tảng cho một tương lai thực chất

Ông Trần Việt Thái, Phó Viện trưởng Viện nghiên cứu chiến lược (Học Viện Ngoại giao). Ảnh: vnn

Nhân sự kiện Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng tham dự Hội nghị Cấp cao đặc biệt ASEAN-Hoa Kỳ, phóng viên Báo điện tử Chính phủ đã có cuộc trao đổi với ông Trần Việt Thái, Phó Viện trưởng Viện nghiên cứu chiến lược (Học Viện Ngoại giao) về ý nghĩa và kết quả nổi bật của sự kiện này.

Thưa ông, vì sao Hoa Kỳ tổ chức Hội nghị cấp cao đặc biệt với ASEAN vào thời điểm này, trong bối cảnh có những thay đổi nhanh chóng ở khu vực, nhiều nước đang tiến hành chuyển giao quyền lực?

Ông Trần Việt Thái: Có 3 lý do giải thích vì sao Hoa Kỳ đứng ra tổ chức Hội nghị đặc biệt này. Thứ nhất và quan trọng nhất là lợi ích quốc gia của Hoa Kỳ trong quan hệ với ASEAN.

Về kinh tế thương mại, ASEAN với 600 triệu dân là một trong những đối tác hàng đầu của Mỹ về thương mại, đầu tư… và đang phát triển năng động, không ngừng liên kết hội nhập, có triển vọng trở thành một trong 4 khu vực có mức thu nhập cao nhất thế giới trong 20-30 năm tới. ASEAN đang trở thành một công xưởng của thế giới và cũng là thị trường hàng đầu thế giới. Mỹ có nhiều lợi ích to lớn ở khu vực này. Hơn nữa, trong bối cảnh kinh tế Trung Quốc, châu Âu và Nhật Bản đang gặp nhiều khó khăn thì ASEAN đang nổi lên là điểm sáng để các doanh nghiệp, các nhà đầu tư Mỹ dịch chuyển sang khu vực này để tìm kiếm lợi nhuận, tạo công ăn việc làm…

Về chính trị, ASEAN có uy tín đáng kể ở khu vực và trên thế giới, có những công cụ, diễn đàn phù hợp với các chuẩn mực, luật pháp quốc tế hiện hành để duy trì hòa bình, ổn định ở khu vực. Các cơ chế của ASEAN luôn mở để Mỹ có thể có tiếng nói ở khu vực. Do vậy, Mỹ rất quan tâm, coi trọng ASEAN.

Về các lĩnh vực khác, ASEAN có nhiều tiềm năng to lớn về du lịch, văn hóa, con người… hấp dẫn đối với Mỹ. Nói tóm lại là Mỹ có nhiều lợi ích to lớn trong quan hệ với ASEAN và những lợi ích này cần được duy trì, phát triển.

Thứ hai, cá nhân Tổng thống Obama có mong muốn để lại dấu ấn về đối ngoại sau hai nhiệm kỳ cầm quyền. Ông Obama đã gặp hầu hết các lãnh đạo cấp cao Đông Nam Á, đã đi thăm nhiều nước trong khu vực. Ngay từ thời điểm bình minh nhiệm kỳ năm 2009, ông Obama đã cam kết thúc đẩy quan hệ với ASEAN, thực hiện chính sách tái cân bằng sang châu Á-Thái Bình Dương, trong đó ASEAN nổi lên như là một nhân tố quan trọng. Tới giai đoạn cuối nhiệm kỳ, cũng chính ông Obama lại triệu tập Hội nghị cấp cao đặc biệt ASEAN-Hoa Kỳ này với hàm ý nhất quán về chính sách và là bước chuẩn bị quan trọng, tạo nền tảng cho các nhiệm kỳ tới tiếp tục chính sách tái cân bằng sang châu Á-Thái Bình Dương.

Thứ ba là những lý do lịch sử. Quan hệ đối tác đối thoại Hoa Kỳ-ASEAN đã được thiết lập từ năm 1977 nhưng trong thời gian dài chưa được Hoa Kỳ chú trọng do những mối quan tâm khác của nước này. Có thể nói Hoa Kỳ đã bỏ lỡ không ít cơ hội trong quan hệ với ASEAN. Trong 2 nhiệm kỳ của mình, ông Obama là người đã nhận ra điều đó, đã góp phần “dọn dẹp” sạch sẽ những trở ngại của quá khứ, chuyển quan hệ Hoa Kỳ-ASEAN sang một giai đoạn mới phát triển thực chất. Có thể nói từ nay quan hệ Hoa Kỳ-ASEAN đã bước sang một trang hoàn toàn mới.

Vậy lý do nào mà Tổng thống Obama quyết định tổ chức Hội nghị Cấp cao ASEAN- Hoa Kỳ tại Sunnylands, bang California thay vì tại Washington?

Ông Trần Việt Thái: Việc chọn khu nghỉ mát ở Sunnylands, California để tổ chức sự kiện quan trọng này, dù chỉ là vấn đề lễ tân nhưng lại chuyển đi thông điệp đối ngoại gồm 3 ý.

Thứ nhất là thông điệp về sự nồng ấm trong quan hệ Hoa Kỳ-ASEAN tương tự như khí hậu ấm áp của vùng đất California.

Thứ hai, đây cũng là nơi Tổng thống Mỹ Obama từng đón tiếp Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình. Điều này chuyển đi thông điệp Hoa Kỳ coi trọng ASEAN không kém gì quan hệ với các nước lớn khác trên thế giới. Việc chọn địa điểm này còn phản ánh sự bình đẳng giữa các quốc gia độc lập có chủ quyền với nhau, đúng như trong Tuyên bố chung mà các lãnh đạo cấp cao vừa đưa ra.

Thứ ba, đối với các Tổng thống Mỹ, thân tình, gần gũi thì tiếp ở các khu nghỉ mát, trang trại, còn công việc chính thức, đòi hỏi sự trang trọng thì tiếp ở Nhà Trắng. Việc Tổng thống Obama đón tiếp Lãnh đạo cấp cao 10 nước ASEAN tại Sunnylands cho thấy Hoa Kỳ muốn phát triển quan hệ gần gũi, tin cậy với ASEAN, muốn gửi gắm tình cảm cá nhân và đặt cược vào tương lai tươi sáng của ASEAN trong những năm tới.

Đâu là những điểm mấu chốt trong Tuyên bố chung gồm 17 điểm được thông qua tại Hội nghị Cấp cao đặc biệt này?

Ông Trần Việt Thái: Đọc kỹ bản Tuyên bố chung, có thể thấy tinh thần toát lên là mức độ cam kết rất cao của cả hai phía trong việc triển khai thực chất quan hệ đối tác chiến lược Hoa Kỳ- ASEAN, liên quan đến cả 3 trụ cột là kinh tế-thương mại, chính trị-an ninh và văn hóa-xã hội. Nền tảng của mối quan hệ này được nhắc tới ngay ở điểm đầu tiên là tôn trọng độc lập, chủ quyền, bình đẳng, trên cơ sở luật pháp quốc tế. Điều này nói lên sự minh bạch trong quan hệ Hoa Kỳ- ASEAN.

Trong Tuyên bố 17 điểm, tôi đếm được 10/17 điểm có chữ “cam kết”, 9/17 điểm có chữ “cùng nhau chia sẻ”, có nhiều chữ “tôn trọng lẫn nhau” hay “ủng hộ”. Điều này không chỉ phản ánh mức độ cam kết mà còn phản ánh quyết tâm chính trị của cả Hoa Kỳ và ASEAN trong việc nâng cấp và thúc đẩy quan hệ Hoa Kỳ- ASEAN đi vào thực chất bằng những thành hành động cụ thể.

Về chính trị, so sánh phát biểu chính thức tại phiên khai mạc của Tổng thống Obama cũng như lời văn Tuyên bố chung cho thấy sự nhất quán trong lời nói và hành động của Hoa Kỳ, thể hiện qua các điểm quan trọng như nhất quán ủng hộ vai trò trung tâm của ASEAN, ủng hộ sự đoàn kết trong ASEAN, ủng hộ việc ASEAN trở thành cộng đồng vững mạnh về kinh tế, chính trị, xã hội và hướng tới người dân.

Về kinh tế, ngay sau Tuyên bố chung, Tổng thống Obama đưa ra sáng kiến kết nối Hoa Kỳ-ASEAN. Đây là hành động cụ thể, rất phù hợp trên cơ sở đảm bảo chính trị từ Hội nghị cấp cao. Hoa Kỳ ủng hộ và thúc đẩy các chính sách của ASEAN trong xây dựng cộng đồng, phát triển kinh tế năng động, mở, hội nhập.... Điểm ba của Tuyên bố chung rất phù hợp khi Việt Nam tích cực, chủ động đề xuất sáng kiến thành lập một trung tâm hỗ trợ doanh nghiệp khởi nghiệp tại TPHCM. Có thể nói Việt Nam đã có đóng góp xứng đáng vào thành công chung của Hội nghị quan trọng này.

Về hợp tác biển, các điểm số 7, 8 và 9 của Tuyên bố chung đã đề cập một cách khéo léo các vấn đề giải quyết hòa bình các tranh chấp trên cơ sở luật pháp quốc tế và bằng các biện pháp ngoại giao, cam kết duy trì hòa bình, ổn định, trong đó có an ninh, an toàn hàng hải, hàng không, không quân sự hóa, tự kiềm chế… và thúc đẩy hợp tác về các vấn đề khác trên biển. Tôi cho rằng mức độ đề cập như vậy là rất hợp lý, vừa thể hiện sự cam kết sâu sắc, vừa rõ ràng minh bạch, đầy đủ và không nhắm tới bất kỳ bên thứ ba nào.

Điểm số 17 rất đáng chú ý khi hai bên khẳng định tiếp tục đối thoại chính trị ở cấp nguyên thủ thông qua việc lãnh đạo tham dự các cuộc họp thường niên Cấp cao Đông Á, Cấp cao ASEAN- Hoa Kỳ. Có lẽ chưa có tổ chức nào trên thế giới mà một siêu cường như Hoa Kỳ lại cam kết bằng văn bản sẽ tham dự ở cấp cao nhất tất cả các cuộc họp cấp cao Đông Á hay Cấp cao Hoa Kỳ- ASEAN. Đây chính là tiền đề để các Tổng thống kế tiếp của Hoa Kỳ, dù xuất thân từ đảng phái nào, cũng sẽ phải cam kết thực thi.

ASEAN đạt được mức độ cao như vậy trong quan hệ với Hoa Kỳ là rất đáng phấn khởi vì Hoa Kỳ là đối tác đối thoại số một. Việc này sẽ có tác động lan tỏa trong quan hệ giữa ASEAN với các đối tác đối thoại khác.

Liên quan đến quan hệ song phương Việt Nam-  Hoa Kỳ, ông có thể phân tích những thông điệp của Tổng thống Obama trong cuộc gặp song phương với Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng?

Ông Trần Việt Thái: Trong cuộc gặp song phương giữa Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng và Tổng thống Obama, bầu không khí là hữu nghị và tích cực; nội dung trao đổi thực chất, cởi mở.

Tổng thống Obama bày tỏ mong muốn thăm và tìm hiểu về đất nước con người Việt Nam vào tháng 5/2016. Điều đó hàm ý sự coi trọng văn hóa, đất nước và con người Việt Nam và chuyến thăm có thể kéo dài vài ngày, đi một vài địa phương ở Việt Nam để tìm hiểu chứ không phải là một chuyến thăm chớp nhoáng.

Việc công bố chuyến thăm Việt Nam của Tổng thống Obama còn là một động thái phản ánh Việt Nam- Hoa Kỳ tiếp tục duy trì được đà phát triển của quan hệ song phương trong năm 2015 vì lợi ích của hai nước, vì hòa bình, ổn định ở khu vực và trên thế giới.

Các thông điệp về an ninh, an toàn hàng hải, thúc đẩy hợp tác trên các mặt là nhất quán; đây sẽ là những cơ sở quan trọng để thúc đẩy quan hệ Việt Nam- Hoa Kỳ trong năm 2016 và thời gian tới.

Sự tham dự của Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng tại Hội nghị cấp cao ASEAN-Hoa Kỳ là bước triển khai đầu tiên đường lối đối ngoại của Đại hội XII, cho thấy Việt Nam kiên định chính sách hội nhập quốc tế, phát huy vai trò của kênh ngoại giao đa phương trong việc thúc đẩy các lợi ích quốc gia trong quan hệ song phương với các đối tác. Thành công của Hội nghị sẽ là tiền đề quan trọng để ngoại giao Việt Nam thực hiện thắng lợi nhiệm vụ mà Đảng và nhân dân giao phó trong nhiệm kỳ tới.

Hải Minh