Nâng tuổi nghỉ hưu: Nếu chậm sẽ là quá muộn

Thứ trưởng Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội Doãn Mậu Diệp. Ảnh: VGP/Nhật Bắc

Nhiều ý kiến cho rằng trong bối cảnh thị trường lao động luôn có khoảng 1 triệu lao động thất nghiệp thì không nên nâng tuổi nghỉ hưu. Ông đánh giá như thế nào về quan điểm này, thưa Thứ trưởng?

Thứ trưởng Doãn Mậu Diệp: Chúng ta cần nhìn vào một thực tế là trong thị trường lao động, cho dù số việc làm tạo ra lớn hơn số lao động hiện có thì vẫn có người thất nghiệp, tức là cho dù thiếu hụt lao động nhưng vẫn có thất nghiệp.

Tôi lấy ví dụ, Nhật Bản công bố cứ 4 vị trí việc làm trống cần tuyển người thì chỉ có một ứng viên, nhưng tỷ lệ thất nghiệp của Nhật Bản năm 2018 vẫn là 2,4%. Lý do là trong thị trường lao động, bao giờ cũng có người mới bước vào thị trường cần thời gian tìm việc. Có người đang làm việc muốn chấm dứt hợp đồng để tìm việc tốt hơn. Có doanh nghiệp thu hẹp sản xuất, giải thể, phá sản, ngừng kinh doanh và sa thải lao động. Trong pháp luật lao động của chúng ta cũng có các quy định về quyền đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động, chính sách đối với người lao động mất việc làm và hỗ trợ tìm việc làm mới

Tỷ lệ thất nghiệp tại Việt Nam hiện nay là 2,2%. Nhiều nước có tỷ lệ thất nghiệp cao hơn Việt Nam cũng vẫn thiếu hụt lao động, phải tuyển lao động nước ngoài và cũng đã nâng tuổi nghỉ hưu. Ví dụ, tỷ lệ thất nghiệp của Hàn Quốc là 4,9%; Nhật Bản là 2,4%; Đài Loan (Trung Quốc) là 3,7%;  Đức là 3,3%; Rumania là 4%; Nga là 6%; Slovakia là 6,6%..., có tuổi nghỉ hưu cao hơn Việt Nam và vẫn đang nhận rất nhiều lao động các nước, trong đó có lao động Việt Nam.

Các nước này đều trong giai đoạn dân số già và đã điều chỉnh tuổi nghỉ hưu. Tổ chức Lao động quốc tế khuyến cáo để ứng phó với già hóa dân số thì các quốc gia phải điều chỉnh tuổi nghỉ hưu, điều chỉnh ngay từ khi dân số vàng chứ đừng đợi khi dân số đã già. Đây là công việc lâu dài, cần một lộ trình dài hạn chứ không phải là công việc của 3-5 năm; và sẽ phải trả giá đắt nếu quá chậm điều chỉnh.

Nhìn lại, 15 năm trước, mỗi năm lực lượng lao động Việt Nam tăng thêm 1,2  triệu người, tức là số người vào tuổi lao động nhiều hơn số người ra khỏi tuổi lao động 1,2 triệu người. Năm năm gần đây, mỗi năm chúng ta chỉ tăng thêm 400 nghìn người, tức là chỉ bằng 1/3 so với 15 năm trước. Tốc độ già hóa của dân số Việt Nam rất nhanh nên để ứng phó với dự thiếu hụt lao động trong tương lai thì cần phải điều chỉnh tăng tuổi nghỉ hưu ngay từ bây giờ trước khi quá chậm.

Cũng có ý kiến băn khoăn tuổi thọ của người Việt Nam đã khá cao nhưng số năm sống khỏe mạnh lại thấp, Thứ trưởng đánh giá như thế nào về nhận định này?

Thứ trưởng Doãn Mậu Diệp: Tôi cho rằng, khi đã nhận định thì nên dựa vào bằng chứng và số liệu có nguồn gốc cụ thể. Tổ chức Y tế thế giới (WHO) đã đưa ra khái niệm tuổi thọ khỏe mạnh. Tuổi thọ khỏe mạnh hay số năm sống trung bình khỏe mạnh được WHO tính dựa trên 136 yếu tố, từ các chỉ tiêu kinh tế, dân số, lao động, tài chính và nhân lực cho y tế, tiếp cận dịch vụ y tế, nước sạch, vệ sinh môi trường, loại trừ bệnh dịch, tiêm chủng mở rộng, mức độ suy dinh dưỡng, độ bao phủ của bảo hiểm y tế, chiến lược bảo vệ sức khỏe nhân dân… chứ không chỉ đơn thuần là một vài chỉ tiêu như an toàn thực phẩm, ô nhiễm môi trường.

Nhiều người lo ngại rằng mặc dù tuổi thọ của Việt Nam tăng nhưng số năm sống khỏe mạnh sau tuổi 60 là thấp. Nhận định đó là không có căn cứ. Trong xếp hạng về số năm sống khỏe mạnh sau tuổi 60 của 183 nước do WHO công bố năm 2016, Singapore đứng đầu tiên với 22 năm, thấp nhất là Sierra Leone với 10,3 năm, Việt Nam là 17,2 năm đứng thứ 41.

Như vậy, theo bảng xếp hạng này, Việt Nam chỉ xếp sau 40 nước và đứng trên 142 nước; trong khu vực châu Á, Việt Nam đứng thứ 5 sau 4 nước là Singapore, Nhật Bản, Hàn Quốc, Israel và cao hơn 41 nước; trong khu vực ASEAN, Việt Nam chỉ sau Singapore còn cao hơn tất cả các nước còn lại.

Những ngành nghề đặc thù như giáo viên mầm non, tiểu học, công nhân trực tiếp sản xuất khó có thể làm đến độ tuổi nghỉ hưu hoặc nhiều ý kiến lo ngại có những ngành nghề kéo dài tuổi nghỉ hưu chỉ giúp cho công chức “giữ ghế”… Làm thế nào để giải quyết hài hòa vấn đề này, thưa Thứ trưởng?

Thứ trưởng Doãn Mậu Diệp: Đây quả thực là một thách thức nhưng tôi cho rằng, cải cách chính sách BHXH, trong đó có tuổi nghỉ hưu đòi hỏi một quyết tâm chính trị rất lớn, được sự đồng thuận của phần lớn người lao động và doanh nghiệp và tất nhiên không thể hài lòng tất cả. Bên cạnh đó, luôn có những trường hợp ngoại lệ đòi hỏi phải có phương thức xử lý phù hợp. Cá nhân tôi cho rằng nếu nói về đặc thù thì không phải chỉ có Việt Nam có lao động đặc thù mà nước nào cũng có.

Lấy ví dụ, đối với công nhân trực tiếp sản xuất, có những lo ngại khi lớn tuổi năng suất lao động không cao, doanh nghiệp không muốn sử dụng mà thay vào đó là sử dụng lao động trẻ. Phần lớn các nước, lao động trực tiếp sản xuất vẫn là đông đảo nhất, họ xử lý thế nào đối với lao động trung niên hoặc cao tuổi hơn? Thường là họ có một luật với tên gọi Luật chống phân biệt đối xử và thúc đẩy việc làm của lao động trung niên. Đối với phần lớn doanh nghiệp, điều quan tâm là chi phí. Chính sách Bảo hiểm thất nghiệp không chỉ hỗ trợ người lao động khi bị thất nghiệp mà phải hỗ trợ doanh nghiệp duy trì việc làm, tránh sa thải lao động. Tất nhiên là không hỗ trợ tràn lan mà phải có điều kiện. Người lao động lớn tuổi có thể chậm chạp hơn, năng suất thấp hơn, nhưng doanh nghiệp giảm được chi phí thì chắc vẫn sử dụng, đặc biệt trong bối cảnh lao động khan hiếm.

Chúng tôi có tính là hiện nay Quỹ Bảo hiểm thất nghiệp kết dư khoảng 70.000 tỷ đồng; chẳng hạn nếu mỗi lao động thuộc nhóm tuổi cao được hỗ trợ 500.000 đồng một tháng, thì chỉ cần 3.000 tỷ hỗ trợ từ Quỹ đã có thể giúp cho nửa triệu lao động tiếp tục làm việc, tiếp tục làm việc là tiếp tục tạo ra hàng hóa, dịch vụ, đóng góp vào sự tăng trưởng.

Hoặc đối với các công chức lãnh đạo ở các cơ quan quản lý nhà nước. Nhiều lo ngại rằng nâng tuổi nghỉ hưu dẫn đến thời gian giữ chức khá lâu, kém năng động, hiệu quả công việc không cao.

Vậy thì chính sách cán bộ cần được sửa đổi, có thể tính toán đến quy định Vụ trưởng, Cục trưởng, thậm chí Thứ trưởng chỉ nên đến 60 tuổi, hai năm còn lại không giữ chức mà có nghĩa vụ chuyển giao kiến thức, kỹ năng, kinh nghiệm cho cán bộ trẻ, giữ cho sự liền mạch của các chính sách trong lĩnh vực phụ trách trước đây. Trong nhiều bài học thành công của Nhật Bản thì có bài học là lớp người lao động lớn tuổi chuyển giao lại kinh nghiệm, kỹ năng, cách ứng xử cho lớp lao động trẻ.

Như vậy, đối với các nhóm lao động đặc thù cần thiết kế đồng bộ các chính sách, thực hiện đồng bộ các giải pháp và sự vào cuộc đồng bộ của các ngành, các cấp mới xử lý được.

Thưa Thứ trưởng, vậy nâng tuổi nghỉ hưu có phải là người già "chiếm chỗ" của người trẻ?

Thứ trưởng Doãn Mậu Diệp: Thực tế, khi số người rời khỏi độ tuổi lao động ngày càng đông hơn, số người mới gia nhập thị trường lao động ngày càng ít đi thì tác động mà ta gọi là  người già “chiếm chỗ” người trẻ sẽ càng giảm nhẹ.

Đề xuất nâng tuổi nghỉ hưu để ứng phó với quá trình già hóa dân số. 15 năm trước, mỗi năm lực lượng lao động tăng 1,2 triệu người. 5 năm gần đây, mỗi năm lực lượng lao động chỉ tăng 400 nghìn người. Sau 15 năm nữa, khi chúng ta chưa kết thúc lộ trình tăng tuổi nghỉ hưu thì mỗi năm chỉ tăng 200 nghìn người hoặc là ít hơn. Tức là khan hiếm và thiếu hụt lao động là nguy cơ rõ ràng nếu không kịp thời điều chỉnh mở rộng độ tuổi lao động.

Chúng ta thực hiện lộ trình này trong vòng 15 năm nên tác động không đáng ngại. Bên cạnh đó, số lượng người thất nghiệp của ta là không nhiều nếu so với quy mô lực lượng lao động, tỷ lệ thất nghiệp của Việt Nam rất thấp so với mặt bằng chung của thế giới. Các số liệu và thực tế này cho thấy người già có thể làm chậm lại đôi chút việc gia nhập thị trường lao động của người trẻ, nhưng lo ngại người già chiếm chỗ của người trẻ thì chưa đủ căn cứ.

Xin trân trọng cảm ơn Thứ trưởng.

Thu Cúc