Bài 2: Còn nhiều vướng mắc trong chính sách hỗ trợ

Vướng từ lúc tiếp nhận…

Hiện nay, theo phản ánh từ lực lượng biên phòng, công an làm công tác giải cứu, hỗ trợ nạn nhân, các quy định pháp luật về tiếp nhận, hỗ trợ nạn nhân bị mua bán được quy định ở nhiều văn bản khác nhau, phần nào gây khó khăn cho công tác nghiên cứu, áp dụng  (Luật Phòng, chống mua bán người, Nghị định 09/2013/NĐ- CP ngày 11/01/2013, Thông tư liên tịch số 134/2013/TT- BTC- BLĐTBXH ngày 25/9/2013, Thông tư 35/2013/TT- BLĐTBXH ngày 20/12/2013, Thông tư liên tịch số 01/2014/TTLT- BCA- BQP- BLĐTBXH- BNG) và một số quy định pháp luật khác về quản lý xuất nhập cảnh, cư trú, đi lại...

Nạn nhân bị mua bán sinh hoạt chung tại Nhà Nhân ái. Ảnh VGP/Nhật Thy

Ông Nguyễn Tiến Mão, Bộ chỉ huy Bộ đội Biên phòng tỉnh Quảng Ninh cho biết, hiện nay việc xác minh, xác định nạn nhân bị mua bán để giải cứu, hỗ trợ gặp nhiều khó khăn, nhất là xác minh, xác định nạn nhân đã bị mua bán ra nước ngoài.

Bên cạnh đó, ông Mão cho biết, việc động viên, ổn định tâm lý ban đầu, hỗ trợ ăn, nghỉ cho nạn nhân tại trụ sở các đồn Biên phòng gặp nhiều bất cập. Nạn nhân đa số là phụ nữ và trẻ em, các đồn biên phòng thì 100% là cán bộ nam làm nhiệm vụ này đều kiêm nhiệm, thời gian công tác trên một địa bàn ngắn, thường trung bình 3 năm cho nên kinh nghiệm hạn chế. Đến nay, các Đồn Biên phòng chưa được hướng dẫn cụ thể về áp dụng chế độ hỗ trợ đối với nạn nhân bị mua bán.

“Thực tế các đồn đều trích quỹ vốn đơn vị để thực hiện hỗ trợ ban đầu hoặc kinh phí do cán bộ trực tiếp thụ lý vụ việc quyên góp của cán bộ chiến sĩ trong đơn vị hỗ trợ ăn, nghỉ, đi lại cho nạn nhân”, ông Mão cho biết thêm.

Tại Tây Ninh, ông Phan Thành Công, Công an tỉnh cho biết, qua đấu tranh các vụ án mua bán người, cho thấy công tác tiếp nhận, xác minh, xác định, giải cứu, bảo vệ và hỗ trợ nạn nhân là công tác quan trọng, phục vụ thu thập tài liệu, củng cố chứng cứ, đồng thời cũng là khâu vững chắc trong công tác điều tra, truy tố, xét xử đối với loại tội phạm này.

Tuy nhiên, do sự nhạy cảm và tế nhị cho nên có nạn nhân hoặc gia đình nạn nhân cung cấp thông tin thiếu xác thực và thiếu sự hợp tác với cơ quan Công an vì vậy việc xác minh, giải cứu và thu thập chứng cứ đấu tranh với loại tội phạm mua bán người còn gặp nhiều khó khăn.

Nhiều vụ án nạn nhân còn đang ở nước ngoài đã trốn được ra khỏi nhà chứa hoặc nhà chồng và đã đến cơ quan chức năng của nước bạn cầu cứu, tuy nhiên do bất đồng ngôn ngữ, họ lại không được tiếp nhận, hỗ trợ để đưa về Việt Nam và đã bị các đối tượng bắt lại, tiếp tục bán cho người khác.

 “Đối với một số địa bàn như Malaysia, Thái Lan, Singapore, chứng minh các nạn nhân bị bán sang Malaysia rồi đưa đi bán dâm gần như không thể bởi chủ nhà hàng nơi các nạn nhân làm việc thực chất chỉ quản lý các nạn nhân, không có thỏa thuận mua các nạn nhân để bán dâm tiếp khách, thậm chí chủ nhà hàng còn trả lương cho các nạn nhân”, ông Công cho biết.

... đến khi hỗ trợ

Bà Nguyễn Thúy Hiền, Phó Giám đốc Trung tâm Phụ nữ và Phát triển cho biết, trong thời gian qua, Nhà Bình Yên (NBY) gặp một số khó khăn thách thức khi hỗ trợ nạn nhân do một số chính sách hỗ trợ nạn nhân chưa phù hợp, khó khả thi trong thực tế, việc hỗ trợ nạn nhân còn hạn chế và thiếu bền vững.

Theo bà Nguyễn Thúy Hiền, hiện quy định chi phí chăm sóc y tế “thanh toán bằng thẻ BHYT” chỉ hỗ trợ thanh toán các vấn đề liên quan đến chăm sóc sức khỏe thể chất, chưa có các chính sách quy định về dịch vụ hỗ trợ tâm lý cho người bị mua bán, đặc biệt dịch vụ trị liệu tâm lý chuyên sâu. Có tới 85,7% người bị mua bán tạm lánh tại NBY đều gặp các vấn đề sang chấn, rối loạn hành vi cảm xúc (trầm cảm, nghiện chất, có ý định tự tử), hầu hết phụ nữ, trẻ em đều cần các chuyên gia tâm lý lâm sàng trị liệu.

Đối với nhóm người bị mua bán vì mục đích bóc lột tình dục, nguy cơ bị mắc các bệnh lây nhiễm qua đường tình dục rất cao (giang mai, lậu, HIV…) và mang thai ngoài ý muốn. Những loại bệnh này cần điều trị trong thời gian dài, tốn kém. Tuy nhiên, tại Nghị định 09/2013/NĐ-CP có quy định bệnh nặng thì chi phí khám bệnh, điều trị do nạn nhân hoặc gia đình chi trả (trừ bệnh nhân thuộc hộ nghèo, nạn nhân có bảo hiểm y tế hoặc không còn nhân thân). Đây là điểm chưa phù hợp với thực tế hỗ trợ nạn nhân.

Ngoài ra, theo khoản 2, điều 19 của Nghị định 09/2013/NĐ-CP, thời gian lưu trú của nạn nhân tại  các cơ sở trợ giúp là 60 ngày chưa đủ hỗ trợ quá trình phục hồi thể chất, tinh thần cũng như hỗ trợ quá trình học nghề, việc làm chuẩn bị cho quá trình hồi gia bền vững của người bị mua bán.

Bên cạnh đó, mức trợ cấp ban đầu thấp (1 triệu đồng) chưa đáp ứng được nhu cầu phát triển kinh tế, ổn định cuộc sống của người bị mua bán so với giá cả thị trường hiện nay. Từ 2013 đến nay,  NBY chưa sử dụng kinh phí nhà nước để hỗ trợ cho người bị mua bán dịch vụ này. Thay vào đó NBY huy động các nguồn lực khác để cung cấp gói hỗ trợ phát triển kinh tế (máy may, cây con giống, dụng cụ làm tóc, làm móng, làm bánh….).

Liên quan đến việc trợ giúp pháp lý, bà Vũ Thị Hường, Phó Cục trưởng Cục Trợ giúp pháp lý, Bộ Tư pháp cho biết, hiện nay việc xác minh nạn nhân bị mua bán người thuộc đối tượng được trợ giúp pháp lý còn gặp nhiều khó khăn.

Trước hết, để được trợ giúp pháp lý theo quy định của Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 thì nạn nhân bị mua bán trở về phải thỏa mãn điều kiện “kép”, đó là  phải là nạn nhân của hành vi mua bán người theo quy định của Luật Phòng, chống mua bán người; và phải có khó khăn về tài chính. Như vậy, phải chứng minh họ thuộc diện được trợ giúp pháp lý thông qua việc xuất trình các giấy tờ chứng minh quy định tại Thông tư số 08/2017/TT-BTP ngày 15/11/2017. Theo phản ánh của một số địa phương thì việc có các giấy tờ (giấy chứng nhận hộ cận nghèo hoặc quyết định hưởng trợ cấp xã hội hằng tháng hoặc quyết định tiếp nhận đối tượng vào chăm sóc, nuôi dưỡng tại nhà xã hội, cơ sở bảo trợ xã hội; và giấy tờ, tài liệu chứng nhận nạn nhân theo quy định tại Điều 28 Luật Phòng, chống mua bán người) không phải lúc nào cũng dễ dàng, nhất là trong bối cảnh nạn nhân bị bắt cóc, cưỡng ép, đi lâu năm… không có giấy tờ hoặc bị mất giấy tờ.

Theo quy định thì người được trợ giúp pháp lý nói chung, trong đó có nạn nhân bị mua bán, được trợ giúp pháp lý trong các lĩnh vực pháp luật trừ lĩnh vực kinh doanh, thương mại. Như vậy, nếu nạn nhân thuộc diện được trợ giúp pháp lý muốn yêu cầu trợ giúp pháp lý để vay vốn đầu tư kinh doanh, thành lập doanh nghiệp phát triển kinh tế… thì không thuộc lĩnh vực được trợ giúp pháp lý theo quy định của Luật Trợ giúp pháp lý.  

Chưa có hướng dẫn cụ thể về trách nhiệm của các cơ quan ở từng giai đoạn hỗ trợ; việc phối hợp, kết nối, chuyển gửi nạn nhân đến cơ sở cung cấp dịch vụ hỗ trợ, nhất là các dịch vụ hỗ trợ ban đầu và hỗ trợ phục hồi cho nạn nhân… nên khó khăn cho tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý khi hướng dẫn cho nạn nhân hoặc thông tin, phối hợp trong quá trình thực hiện trợ giúp pháp lý cho nạn nhân. 

Ngoài ra, một số cơ sở hỗ trợ và tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý chưa được trang bị đồng bộ cơ cở vật chất, trang thiết bị phù hợp, chưa bố trí đủ kinh phí, chưa đầu tư thỏa đáng cho việc bồi dưỡng nâng cao các kỹ năng chuyên sâu về trợ giúp pháp lý cho người thực hiện trợ giúp pháp lý khi tiến hành thực hiện trợ giúp pháp lý cho nhóm đối tượng đặc thù này, đặc biệt là các tỉnh có chung biên giới có nguy cơ cao về tình trạng mua, bán người.

Bà Nguyễn Thùy Dương, Phó Cục trưởng Cục Phòng, chống tệ nạn xã hội, Bộ Lao động-Thương binh và Xã hội cho biết, trình tự, thủ tục hành chính hỗ trợ nạn nhân hiện nay được quy định tại các văn có liên quan thủ tục phức tạp, không khả thi, cụ thể: theo quy định hỗ trợ khó khăn ban đầu, học văn hóa, học nghề do UBND cấp huyện quyết định, nạn nhân hoặc gia đình nạn nhân làm đơn gửi UBND cấp xã, trong 03 ngày làm việc cấp xã lập hồ sơ gửi Phòng LĐTBXH cấp huyện, trong 05 ngày làm việc Phòng LĐTBXH thẩm định trình UBND cấp huyện xem xét, quyết định, trong 03 ngày làm việc UBND cấp huyện ra quyết định và chỉ trợ cấp khó khăn ban đầu đối với nạn nhân thuộc hộ nghèo, mức tối thiểu 1triệu đồng/người. Thủ tục phức tạp nên nhiều nạn nhân không muốn đề nghị hỗ trợ và chỉ nạn nhân thuộc hộ nghèo được miễn giảm học phí, do vậy, một số nạn nhân có nhu cầu học văn hóa, học nghề nhưng không được miễn giảm học phí nên không thể tham gia được.

Bên cạnh đó, các cơ sở cung cấp dịch vụ về trợ giúp xã hội trong đó có hỗ trợ nạn nhân gặp nhiều khó khăn về việc huy động nguồn kinh phí bảo đảm hoạt động, nâng cấp cơ sở vật chất và chăm sóc đối tượng, đào tạo nhân viên. Kinh phí xã hội hóa đầu tư cho công tác trợ giúp xã hội, cho hỗ trợ nạn nhân chưa đáp ứng nhu cầu, nâng cao chất lượng cuộc sống cho đối tượng. Các dịch vụ cung cấp hỗ trợ nạn nhân chưa có quy định tiêu chuẩn về chất lượng dịch vụ, định mức kinh tế - kỹ thuật và giá cả để bảo vệ lợi ích của người sử dụng dịch vụ và bảo đảm quyền của tổ chức, người cung cấp dịch vụ.

Nhật Thy

>> Bài cuối: Giải pháp khắc phục bất cập