Bỏ công chứng khi giao dịch nhà đất: Cần có lộ trình để tránh rủi ro

Bước cải cách hành chính mạnh mẽ

Bộ Công an đang lấy ý kiến cho dự thảo Nghị quyết về việc bỏ thủ tục công chứng và xác nhận tình trạng hôn nhân trong các giao dịch mua bán, chuyển nhượng quyền sử dụng đất, phương tiện giao thông đối với các trường hợp đã được số hóa, làm sạch và kết nối liên thông dữ liệu.

Mục tiêu là cắt giảm thủ tục, tiết kiệm thời gian, chi phí cho người dân và doanh nghiệp – Đây là một bước đi phù hợp với tinh thần cải cách hành chính và chuyển đổi số quốc gia.

Các giao dịch được điều chỉnh theo Nghị quyết này bao gồm: Giao dịch mua bán, chuyển nhượng, tặng cho, thế chấp, thừa kế quyền sử dụng đất và tài sản gắn liền với đất; giao dịch mua bán, chuyển nhượng, tặng cho, đăng ký sang tên quyền sở hữu phương tiện giao thông.

Điều này có nghĩa khi người dân thực hiện các giao dịch nêu trên sẽ không cần công chứng hợp đồng, không cần xác nhận tình trạng hôn nhân hay xuất trình bản sao giấy tờ cá nhân. Thay vào đó, dữ liệu điện tử được thu thập, xác thực từ các cơ sở dữ liệu quốc gia có giá trị pháp lý thay thế cho giấy tờ giấy. Người dân không phải nộp lại giấy tờ đã có trong hệ thống dữ liệu số.

Cán bộ giải quyết thủ tục có trách nhiệm tra cứu trên hệ thống. Hợp đồng giao dịch điện tử được ký bằng chữ ký số hoặc tài khoản định danh mức 2, có giá trị pháp lý tương đương hợp đồng công chứng. Tuy nhiên, người dân vẫn có quyền tự nguyện yêu cầu công chứng, chứng thực nếu muốn…

Nhiều chuyên gia đánh giá đây là bước cải cách hành chính mạnh mẽ, giúp cắt giảm thủ tục, tiết kiệm chi phí và thời gian cho người dân. Khi dữ liệu quốc gia về dân cư, đất đai, đăng ký xe, tài sản được liên thông, hệ thống sẽ tăng tính minh bạch và chống giả mạo hồ sơ, hướng tới chính phủ số và dịch vụ công trực tuyến toàn diện.

Cần xem xét, thận trọng đối với giao dịch bất động sản

Tuy nhiên, đối với các giao dịch bất động sản- lĩnh vực có giá trị tài sản lớn, tiềm ẩn nhiều rủi ro pháp lý và đòi hỏi sự thận trọng cao. Từ góc độ pháp lý, Luật sư Hoàng Xuân Quang, Giám đốc Công ty Luật KCF-Đoàn Luật sư TP. Hà Nội cho rằng, công chứng chính là khâu kiểm soát an toàn trong chuỗi giao dịch dân sự.

Ông Quang phân tích, công chứng viên không chỉ xác nhận chữ ký hay tính hợp lệ của hồ sơ mà còn kiểm tra năng lực hành vi dân sự, đánh giá sự tự nguyện và ý chí thực sự của các bên. "Máy móc có thể đối chiếu dữ liệu nhưng không thể hiểu được ý chí con người, không thể nhận biết khi một người bị ép buộc hay lừa dối trong quá trình ký hợp đồng. Đó là năng lực nghề nghiệp, là cảm quan xã hội mà chỉ con người mới có được," ông Quang nói.

Luật sư này cũng cho rằng, nếu bỏ công chứng, cần xác định rõ cơ quan nào sẽ chịu trách nhiệm khi xảy ra tranh chấp hoặc thiệt hại do sai sót dữ liệu. Hiện dự thảo Nghị quyết chưa quy định cụ thể vấn đề này, khiến người dân có thể rơi vào tình thế "không biết tìm ai" khi giao dịch gặp rủi ro.

Nhiều công chứng viên cũng bày tỏ lo ngại khi cho rằng, cơ sở dữ liệu số, dù hiện đại đến đâu, cũng chưa thể thay thế vai trò kiểm tra, tư vấn và giám sát pháp lý của công chứng viên. Ông Hán Văn Vinh, công chứng viên tại Phú Thọ, cho biết: "Trong thực tế, chúng tôi gặp nhiều trường hợp bên bán bị người khác mượn giấy tờ, hoặc bị dụ ký hợp đồng giả tạo để che giấu giao dịch vay mượn. Nếu không có công chứng viên phát hiện kịp thời, hậu quả sẽ rất khó khắc phục. Máy tính chỉ đọc dữ liệu, nhưng không thể đọc được con người".

Theo ông Vinh, công chứng viên không chỉ chứng nhận mà còn đóng vai trò "thẩm phán phòng ngừa"-tư vấn cho người dân về hậu quả pháp lý, nhắc nhở những điều khoản bất lợi và giúp các bên tránh vi phạm pháp luật. Đây là chức năng mà hệ thống dữ liệu tự động không thể đảm nhiệm.

Ông cũng đặt vấn đề: "Nếu hợp đồng được xác nhận hoàn toàn trực tuyến, ai sẽ lưu trữ bản gốc, ai cung cấp bản sao khi cơ quan tố tụng hoặc người dân cần làm chứng cứ? Cơ quan nào chịu trách nhiệm nếu hệ thống bị tấn công hoặc dữ liệu bị sửa đổi?".

Một điểm khác được nhiều công chứng viên nhấn mạnh là trách nhiệm bồi thường. Với hợp đồng được công chứng, nếu công chứng viên vi phạm quy trình, gây thiệt hại cho các bên, họ buộc phải bồi thường. Trong khi đó, cơ chế trách nhiệm của cơ quan dữ liệu hoặc nền tảng xác thực điện tử trong trường hợp xảy ra sai sót hiện vẫn chưa được quy định rõ.

Ở góc độ người dân, chị Nguyễn Minh Thu, 51 tuổi, đang sinh sống tại phường Chu Văn An, thành phố Hải Phòng chia sẻ: "Tôi luôn thực hiện chuyển nhượng đất thông qua công chứng. Vì khi có tranh chấp, hợp đồng công chứng là bằng chứng để bảo vệ tôi. Nếu bỏ công chứng mà chỉ dựa vào dữ liệu, tôi lo ngại khi có vấn đề sẽ không biết tìm ai chịu trách nhiệm".

Theo chị Thu, phần lớn người dân, nhất là ở khu vực nông thôn, chưa quen với quy trình giao dịch điện tử. Trong khi đó, việc ký hợp đồng trực tuyến đòi hỏi trình độ công nghệ và hiểu biết pháp lý nhất định. "Công chứng viên không chỉ làm thủ tục, họ còn giải thích cho chúng tôi hiểu quyền lợi và nghĩa vụ của mình. Máy móc không thể làm điều đó", chị  Thu nói.

Việc bỏ công chứng bắt buộc có thể là mục tiêu dài hạn, khi cơ sở dữ liệu quốc gia thật sự hoàn chỉnh, thông tin được xác thực tuyệt đối và có cơ chế trách nhiệm rõ ràng. Nhưng trong điều kiện hiện nay, khi dữ liệu còn thiếu đồng bộ, trình độ dân trí pháp lý chưa cao, việc thực hiện cần được cân nhắc kỹ lưỡng, có lộ trình, đánh giá tác động đầy đủ và chỉ triển khai khi đã sẵn sàng về hạ tầng pháp lý, kỹ thuật...

Diệu Anh