Chuỗi giá trị nông nghiệp: Hợp tác với Nhật vẫn loay hoay?

Từ những điển hình của Lâm Đồng và Nghệ An

Những năm gần đây, các nhà hoạch định chính sách và những người quản lý ngành, giới doanh nghiệp (DN) ngày càng đánh giá cao nhu cầu liên kết để xây dựng chuỗi giá trị cho hàng hóa Việt Nam. Nhưng chuyện này là không hề đơn giản khi DN trong nước vẫn còn “mạnh ai nấy… mạnh” còn phía DN có vốn đầu tư nước ngoài (FDI) thì vẫn còn “cục bộ” nhất định khi thường ưu ái hơn cho hệ sinh thái gồm những DN bản xứ với nhau.

Câu chuyện làm chuỗi giá trị nông sản - thực phẩm để liên kết các mắt xích trong nước đã khó, nay lại liên kết với nước ngoài lại sẽ càng khó khăn gấp bội. Tuy nhiên, thực tế cho thấy đã có những điển hình thành công đầu tiên từ các dự án hợp tác với DN xứ mặt trời mọc thông qua đầu mối là Cơ quan Hợp tác quốc tế Nhật Bản (JICA) và các ban ngành địa phương.

Được mùa mất giá hay được giá mất mùa không chỉ là hiện tượng riêng có ở ngành nông nghiệp Việt Nam. Ngay cả nền kinh tế phát triển như Nhật Bản cũng từng phải kinh qua giai đoạn này trước đó. Theo Giám đốc Hiệp hội Nông nghiệp Nhật Bản Ishiyama Takayuki, ngành nông nghiệp nước này vẫn phải liên tục đưa ra các thống kê và cơ sở dữ liệu để khuyến cáo nông dân về hiện tượng sản xuất cung vượt cầu.

“Làm sao cung lớn hơn cầu mà vẫn có giá tốt? Chỉ có làm rõ mục tiêu xuất khẩu thông qua việc cập nhật liên tục những thông tin mới nhất thì người nông dân mới có quyết định đúng đắn nhất”, ông Ishiyama Takayuki giải thích thêm lý do vì sao hàng năm Nhật Bản đều ra mắt sách trắng với các bài học, kinh nghiệm, cảnh báo và các quy định, ưu đãi đối với ngành nông nghiệp.

Ông Đinh Viết Hồng, Phó Chủ tịch UBND Tỉnh Nghệ An - địa phương đang hợp tác với JICA làm quy hoạch phát triển nông nghiệp cho toàn tỉnh từ tháng 3/2016 đến tháng 3/2019 phấn khởi cho biết đã hình thành được cơ sở dữ liệu điều tra về các DN, hợp tác xã là nhà sản xuất, chế biến, phân phối… sản phẩm nông nghiệp tại địa phương. Từ những khảo sát ban đầu cùng JICA, Nghệ An đã dần hệ thống hóa các khúc mắc về chuỗi giá trị thực phẩm nông nghiệp như cấu trúc liên kết còn quá giản đơn, logistics thiếu thuận lợi, giá trị gia tăng thấp và bất cân xứng thông tin.

Từ đây, Nghệ An đã phát động mô hình sản xuất theo hợp đồng (đơn hàng), hạn chế trồng trọt, cấy hái tự phát. Địa phương này cũng đã “lôi kéo” các DN Nhật Bản tham gia chuỗi liên kết ở nhiều mắt xích các nhau. Ví dụ với dự án trồng và chế biến các sản phẩm từ gừng, khâu phân phối sẽ do DN Nhật đảm trách; hoặc như tại dự án thí điểm sản xuất và kinh doanh matcha, DN Nhật lại nhận khâu đầu tư vốn và chuyển giao công nghệ cho người trồng…

Tại Lâm Đồng, hàng loạt dự án hợp tác cùng DN Nhật qua đầu mối JICA đang phát huy hiệu quả đáng kể. Trong đó có Trung tâm sau thu hoạch, Trung tâm giao dịch hoa, Đào tạo nguồn nhân lực nông nghiệp, Dự án quảng bá nông sản và du lịch nông nghiệp… Đa số các dự án của nhà đầu tư Nhật tại đây chỉ tập trung cho nông nghiệp và chế biến chế tạo.

Vì sao chuỗi giá trị nông nghiệp hợp tác với Nhật vẫn loay hoay?

Thế nhưng, có một thực tế là số vốn đầu tư FDI vào nông nghiệp nếu mang ra so sánh với tổng vốn FDI thì hãy còn rất khiêm tốn. Như tại Lâm Đồng, con số này mới chỉ đạt khoảng 1,5%. Vậy điều gì khiến “yếu tố nước ngoài” khi tham gia vào các chuỗi giá trị nông sản - thực phẩm trên đây vẫn còn khá loay hoay?

Trước tiên là vai trò của các DN lớn, DN “đầu đàn” tại địa phương hoặc của ngành dường như vẫn còn mờ nhạt đối với sự hình thành chuỗi giá trị nông sản - thực phẩm bền vững. Ông Sakuma Hiroyuki, cố vấn khuyến nông tỉnh Nghệ An tin rằng sự hợp tác giữa chính quyền địa phương và người nông dân là vẫn còn chưa đủ. “Tôi biết Nghệ An có các đơn vị sản xuất nông sản rất lớn, đang hoạt động mạnh mẽ và rất nhanh nhạy trong xuất khẩu sản phẩm ra thế giới. Giá mà những DN tư nhân này có thể đóng vai trò quan trọng trong việc kết nối chuỗi giá trị nông sản hướng ra thị trường thế giới”, vị chuyên gia từ JICA kỳ vọng.

Trong khi đó, là chuyên gia Nhóm Công tác điều phối Hợp tác Nông nghiệp Việt Nam – Nhật Bản, ông Abe Ichiro cho rằng cũng như DN ở Việt Nam, các doanh nhân Nhật hiểu rõ đầu tư cho nông nghiệp là những khoản đầu tư chủ yếu mang tính dự báo với rất nhiều may rủi. “DN Nhật mới sang Việt Nam thì hãy hợp tác với DN địa phương thay vì tự mình mày mò lấy - sẽ càng rủi ro hơn”, vị chuyên gia khuyến cáo.

TS. Trần Minh Hải, Giám đốc Trung tâm đào tạo và tư vấn kinh tế hợp tác (Trường Cán bộ quản lý nông nghiệp phát triển nông thôn 2) lại cho thấy một góc nhìn khác về DN Nhật. Theo đó, có khá nhiều DN Nhật phụ thuộc vào các công ty tư vấn đầu tư - những đối tác tuy chuyên nghiệp và nhanh nhạy nhưng không phải lúc nào cũng nắm hết thông tin. Do vậy, thay vào đó, DN Nhật nên tham khảo thêm thông tin từ các cơ quan chức năng của chính quyền như: Cơ quan Xúc tiến đầu tư và thương mại hoặc Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Việt Nam.

Ông Hải nêu ra ví dụ về “lỗi của nhà tư vấn” khi khuyến khích DN Nhật làm nhà máy sản xuất rượu sochu tại Thừa Thiên-Huế - bởi hai nguyên liệu chính cho sản xuất sochu là khoai lang và mít của địa phương này không thể bì kịp vùng Tây Nguyên và tỉnh Vĩnh Long.

Ngay cả các chương trình hợp tác với phía Nhật đào tạo nhân lực cho ngành nông nghiệp Việt Nam vẫn còn “lủng củng”. Chưa được đào tạo, cung cấp đủ hiểu biết, kiến thức về pháp lý, môi trường và cách thức làm việc của người Nhật nên hiện tượng thực tập sinh Việt Nam qua Nhật làm việc vi phạm pháp luật, chưa tuân thủ tốt kỷ luật làm việc cũng không phải là hiếm. “Và ngoài ra cũng do một số công ty Nhật đã bóc lột lao động Việt Nam quá mức”, TS. Trần Minh Hải thẳng thắn “phê”.

Dù vậy, theo đánh giá của Hội Nông dân Việt Nam, một số “khúc mắc” của buổi ban đầu hợp tác cũng không thể phủ nhận thực tế là những dự án hợp tác xây dựng các chuỗi giá trị cho nông sản – thực phẩm Việt cùng DN Nhật là các mô hình hoàn toàn có thể nghiên cứu nhân rộng ở Việt Nam.

Phương Hiền