Đâu là đường, đâu là phố ?

Phố cổ rêu phong. Ảnh: nguoihanoi.com.vn

Bạn Nguyễn Thị Ly Na, ở số 9 Kim Mã Thượng (Ba Đình, Hà Nội) có thắc mắc: “Báo Thể thao & Văn hoá, số 233, ngày 21-8-2009, có bài Đề nghị thay tên phố Đông Quan (tại Hà Nội). Nhưng ảnh chụp biển hiệu minh hoạ tôi lại thấy ghi là: (Ngõ 16, Ngõ 17) Đường Đông Quan. Ngoài ra, tôi còn thấy ở Hà Nội hiện nay, biển hiệu đường và phố xen kẽ nhau. Tôi không rõ hai khái niệm này có gì khác nhau không và căn cứ vào đâu?”

Tìm đọc lại bài bạn Ly Na vừa nêu trên báo Thể thao & Văn hoá của tác giả Đông Kinh, trong bài này, tác giả có dẫn Tờ trình của PGS Hà Đình Đức gửi UBND TP Hà Nội, kiến nghị đổi tên Đường Đông Quan, được đặt cách đây không lâu cho một tuyến phố ở phường Quan Hoa, quận Cầu Giấy, Hà Nội (bằng một tên khác).

Tác giả bài viết này không có ý định trao đổi về lí do PGS Hà Đình Đức nêu ra mà chỉ muốn góp ý thêm về cách gọi tên đường và phố hiện nay.

Vấn đề xuất xứ tên gọi đường và phố Hà Nội, đã có tới gần chục ý kiến trao đổi trên sách báo (từ năm 1997).

Cách gọi phố là “đặc sản” riêng của Hà Nội và một số thành phố, thị xã phía Bắc. Ở miền Nam (TP Hồ Chí Minh chẳng hạn), bói cũng không thể tìm ra một biển hiệu nào có chữ phố cả. Tất cả đều nhất loạt được gọi là đường. Mặc dù có tới mấy chục phố gắn với chữ hàng và không ít tên gọi bắt đầu bằng phố khác nhưng Hà Nội cũng có rất nhiều đường: Đường Yên Phụ, Đường Láng, Đường Đại La, Đường Nguyễn Chí Thanh  hay Đường Nam Bộ năm xưa đã quá quen thuộc với người dân cả nước.

Đường và phố là tên gọi chỉ “đơn vị địa giới hành chính, được phân chia theo các tuyến phố, đã quy hoạch, đủ tiêu chuẩn về cơ sở hạ tầng đô thị”. Nhưng từ lâu rồi, ta thấy ở Hà Nội, phố và đường vẫn nằm xen kẽ nhau. Trên đường gặp phố và trên phố có đường.

Trong số hơn 500 tuyến phố hiện nay của Hà Nội, tương quan giữa phố và đường là “ngang ngửa”. Tuy nhiên, tên gọi phố chủ yếu thuộc về các khu phố cổ, khu phố cũ, các điểm buôn bán sầm uất... Còn các tuyến phố mới xuất hiện thường được đặt là đường (tuy không phải tuyệt đối).

TP Hà Nội đã có sự thống nhất quan niệm trên sự phối hợp ý kiến của các cơ quan hữu trách (Sở Giao thông Công chính, Sở Địa chính, Sở Văn hoá - Thông tin). Ngay từ ngày 26/8/1998, UBND TP Hà Nội đã có một Bản quy ước về việc đặt tên đường, phố, ngõ của TP Hà Nội. Cơ sở làm căn cứ phân biệt là dựa vào quy mô, vị trí, tính chất của từng trường hợp. Cụ thể là:

- Đặt là đường đối với những đường có quy mô lớn về độ dài, chiều rộng, nằm trên các tuyến vành đai, đường liên tỉnh, đường trục chính trên địa bàn thành phố.

- Đặt là phố đối với những đường có quy mô nhỏ và hai bên có những công trình kiến trúc liên tiếp (nhà ở, cửa hàng, cửa hiệu, trụ sở cơ quan,…).

Một đoạn đường Nguyễn Chí Thanh

Tuy nhiên, rất nhiều tuyến đường qua thời gian đã bị “phố hoá” (như Đường Trường Chinh, Đường Láng, Đường Nguyễn Trãi, Đường Cầu Giấy,…) nhưng tên cũ của nó vẫn không đổi. Cũng như vậy, có nhiều đường mới đặt, lúc đầu còn thưa thớt các công trình kiến trúc, song chẳng bao lâu nhà cửa san sát mọc lên và phố kia vẫn cứ giữ tên đường. Lúc đó, sự phân biệt để đặt tên ban đầu quả là không còn phù hợp nữa. Người này gọi Đường Nguyễn Du, người khác lại ghi Phố Nguyễn Du. Chính vì vậy mà trên báo Hà Nội Mới (22/7/2000), tác giả Nguyễn Kim Hoạt đã đề nghị một giải pháp “trung hoà” là dùng cả cụm từ đường phố để đặt (thí dụ: Nên gọi là Đường phố Hai Bà Trưng, Đường phố Mai Hắc Đế, Đường phố Lê Duẩn,…).

Việc tranh luận về phố và đường chắc còn nhiều vấn đề phải bàn tiếp. Tên gọi này cũng phản ánh những đặc thù lịch sử, văn hoá của Hà Nội có từ xa xưa. Đó là một nét độc đáo riêng biệt của Thủ đô ngàn tuổi. Chả thế mà dù đi đâu, ta vẫn nhận ra đặc thù không thể trộn lẫn này qua tranh Phố Phái, qua nét đẹp Phố cổ Hà Thành và qua ca khúc Em ơi, Hà Nội phố của nhạc sĩ Phú Quang.

PGS.TS Phạm Văn Tình