30 năm ĐHQGHN - Đầu tàu đổi mới cho hệ thống giáo dục nước nhà

'Tư duy đột phá' trong lĩnh vực giáo dục 

Năm 1993, ĐHQGHN được thành lập theo Nghị định số 97/CP ngày 10/12/1993 của Chính phủ với sứ mệnh là đại học trọng điểm quốc gia – một trung tâm đào tạo chất lượng cao, trình độ cao gắn với nghiên cứu khoa học, chuyển giao tri thức và công nghệ đa ngành, đa lĩnh vực, ngang tầm khu vực, tiến tới đạt trình độ quốc tế làm nòng cột và đầu tàu đổi mới cho hệ thống giáo dục nước nhà.

Mô hình Đại học quốc gia cũng là một đại học tự chủ. Thời điểm đó, đất nước vừa mới bước vào thời kỳ đổi mới. Những khái niệm về tự chủ đại học, chuẩn mực quốc tế còn chưa phổ biến với nền giáo dục đại học Việt Nam.

Tuy nhiên, với tầm nhìn xa trông rộng, Đảng và Nhà nước đã nhận ra những hạn chế của các đại học chuyên ngành đang hiện có vốn được xây dựng để phục vụ nền kinh tế tập trung kế hoạch hóa để thành lập ĐHQGHN với mục đích trở thành đại học hàng đầu của Việt Nam, hội nhập với nền giáo dục đại học hiện đại của thế giới.

Là người đã đề xuất và ký nghị định thành lập Đại học Quốc gia Hà Nội và TPHCM, cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt xác định đây sẽ là một hệ thống giáo dục quy mô lớn nhất với tầm cỡ thành phố đại học.

Theo GS. Đào Trọng Thi, nguyên Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa - Giáo dục - Thanh niên - Thiếu niên và Nhi đồng của Quốc hội (Giám đốc ĐHQGHN giai đoạn 2001-2007), vào những năm cuối thế kỷ 20, các tập đoàn kinh tế lớn của Nhà nước được coi là những "quả đấm thép" của nền kinh tế, là đầu tàu để dẫn dắt nền kinh tế và toàn xã hội đi lên và cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt nhìn nhận giáo dục cũng cần những "quả đấm thép" như thế. Đại học Quốc gia Hà Nội và TPHCM được ví von như hai "quả đấm thép" của nền giáo dục đổi mới.

Theo GS. Vũ Minh Giang, Chủ tịch Hội đồng Khoa học và Đào tạo, ĐHQGHN, việc thành lập hai đại học quốc gia thể hiện "tư duy đột phá" trong lĩnh vực giáo dục của cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt.

GS. Vũ Minh Giang nhớ lại, những năm 80, hệ thống giáo dục vẫn theo mô hình Xô viết, các trường đại học chủ yếu được chuyên ngành hóa như Điện, Mỏ, Thủy lợi, Nông nghiệp. "Ngành nghề gì đào tạo kỹ sư, cử nhân ngành nghề ấy, một hệ thống giáo dục phục vụ cho nền kinh tế kế hoạch hóa lao động. Học sinh ra trường đều có danh sách đưa lên, khi đó là Ủy ban Kế hoạch Nhà nước, nay là Bộ Kế hoạch và Đầu tư, phân phối công việc", ông Giang nói.

Từ khi đổi mới, bắt đầu nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, hệ thống cũ bộc lộ nhiều hạn chế do không thể phân bổ sinh viên theo hạng ngạch như trước. Bố trí việc làm bị động, không đáp ứng được nhu cầu nguồn nhân lực trình độ cao của các cơ sở kinh tế.

Thủ tướng Võ Văn Kiệt khi đó nhận thức cần phải xây dựng một tổ chức giáo dục đại học mới, tiên tiến hơn, hiện đại hơn, bắt kịp với xu thế thế giới.

Tháng 12/1993, Thủ tướng Võ Văn Kiệt ký nghị định thành lập ĐHQGHN, trên cơ sở sáp nhập trường Khoa học Tự nhiên, Bách khoa, Sư phạm, Xã hội & Nhân văn... Thủ tướng xác định đây sẽ là trung tâm đào tạo, nghiên cứu và ứng dụng khoa học - công nghệ đa ngành, một hệ thống giáo dục quy mô nhất từ trước đến nay với tầm cỡ "thành phố đại học".

GS. Đào Trọng Thi cho hay, mô hình đại học quốc gia khi đó còn mới và rất lạ lẫm đối với Việt Nam. Trong quá trình thực hiện, còn nhiều ý kiến khác nhau, thậm chí có ý kiến phản đối ngay trong đội ngũ những người triển khai thực hiện.

Nhưng cố Thủ tướng đã thể hiện sự quyết đoán và một trong những ví dụ tiêu biểu là việc ông giao quyền tự chủ cho hai đại học quốc gia. Nhiều chuyên gia ví đây như một thứ "khoán 10" trong giáo dục đại học, khởi nguồn cho chính sách tự chủ đại học được thực hiện rộng rãi ngày nay.

Trước đây, các trường đều chịu chỉ đạo trực tiếp, phải thực thi quyết định ở trên đưa xuống mà không được tự quyết những vấn đề quan trọng, liên quan đến sự phát triển của mình, kể cả về chuyên môn lẫn quản lý, tài chính. Tuy nhiên, Thủ tướng Võ Văn Kiệt bày tỏ ủng hộ tuyệt đối việc giao quyền tự chủ. 

Nhờ vậy, ĐHQGHN khi đó có một số khác biệt mang tính đặc trưng. Về chuyên môn là đa ngành, đa lĩnh vực. Về nhiệm vụ là đào tạo, nghiên cứu khoa học chất lượng cao và trình độ cao. Về đầu tư là được Nhà nước ưu tiên về cơ sở vật chất, đội ngũ và được giao cơ chế tự chủ.

"Khi đó nguồn lực của ta rất hạn chế, nếu đầu tư dàn trải thì không hiệu quả, không đủ sức để tạo ra đột phá mạnh mẽ, nên các đại học quốc gia được ưu tiên đầu tư trọng điểm về cơ sở vật chất, về đội ngũ, cán bộ giảng dạy", GS. Thi nhớ lại. 

Vì có quyền quyết định trong hoạt động chuyên môn, quản lý, tuyển dụng, bố trí cán bộ, hai đại học quốc gia tránh được cơ chế quản lý hành chính cồng kềnh, phức tạp ở các cơ sở giáo dục đại học khác.

Biểu tượng của việc này là Thủ tướng Võ Văn Kiệt đã trao cho Đại học Quốc gia Hà Nội con dấu hình Quốc huy.

"Cố Thủ tướng đã nghiên cứu rất nhiều văn bản, sau đó tìm những quy định về quyền hạn của Thủ tướng và đi đến quyết định đó. Đây là quyết định gây nhiều tranh cãi vì dấu Quốc huy chỉ dành cho cơ quản lý Nhà nước, không thể là trường đại học", ông Thi nói.

Tuy nhiên, theo Thủ tướng Võ Văn Kiệt, con dấu hình Quốc huy là thể hiện cho quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm và với vai trò được công nhận và khẳng định bởi người đứng đầu Chính phủ. 

Tầm cỡ thành phố đại học

GS. Vũ Minh Giang đánh giá nhờ có những chính sách, quy chế hoạt động mang tính đột phá, hai đại học quốc gia đã mạnh dạn đưa nhiều lĩnh vực mới trên thế giới về để nghiên cứu, giảng dạy, tiêu biểu như công nghệ nano. ĐHQGHN cũng tham gia vào tổ chức đại học trên thế giới, trở thành thành viên của nhiều cộng đồng nghiên cứu uy tín. Từ năm 1993 đến nay, ĐHQGHN trở thành nòng cốt của hệ thống giáo dục đại học Việt Nam, thực hiện rất nhiều trách nhiệm quan trọng của đất nước.

Ngày nay, sau 30 năm thành lập, ĐHQGHN đã phát triển vượt bậc và đạt được nhiều thành tựu lớn, luôn khẳng định là đại học hàng đầu của Việt Nam.

Năm 1993, ĐHQGHN chỉ có vài chục chương trình đào tạo, đến nay đã có 141 chương trình đào tạo đại học, gần 200 chương trình đào tạo thạc sĩ và 180 chương trình đào tạo tiến sĩ.

Không chỉ tiên phong trong việc đào tạo và bồi dưỡng nhân tài thông qua các chương trình đào tạo đặc biệt, ĐHQGHN cũng tiên phong trong cả nước xác định phát triển theo mô hình đại học định hướng nghiên cứu, gắn đào tạo với nghiên cứu, với việc xây dựng và phát triển các nhóm nghiên cứu mạnh.

ĐHQGHN cũng tiên phong mở các ngành mới, ngành/chuyên ngành thí điểm chưa có trong danh mục mã ngành đào tạo của Nhà nước, như an toàn thông tin, trí tuệ nhân tạo, công nghệ nano, công nghệ hàng không vũ trụ, an ninh phi truyền thống, biến đổi khí hậu... Đến nay một số chương trình thí điểm của ĐHQGHN đã được đưa vào danh mục đào tạo của Nhà nước như các chương trình đào tạo ngành Hóa dược, Kinh tế phát triển, Luật kinh doanh (bậc đại học), Ngôn ngữ Nhật (bậc thạc sĩ), Đo lường Đánh giá trong giáo dục (bậc thạc sĩ và tiến sĩ)...

Sau 30 năm thành lập, từ chỗ chưa có tên trên bản đồ xếp hạng, năm 2023 ĐHQGHN đã vươn lên trong top 700 thế giới theo bảng xếp hảng QS và có tên tuổi và thứ hạng cao trong các bảng xếp hạng khác của quốc tế như THE, ARWU.

Đến nay, ĐHQGHN đã chuyển trụ sở điều hành lên khu đô thị Hòa Lạc từ năm 2022 và có sự hiện diện của gần 30 đơn vị thành viên, trực thuộc. 

Ngày 10/12 năm nay, ĐHQGHN trang trọng tổ chức Lễ Kỷ niệm 30 năm ngày Chính phủ ban hành Nghị định về ĐHQGHN và 117 năm truyền thống tại Khu đô thị ĐHQGHN (Hoà Lạc). 

Đây là dịp để ĐHQGHN tổng kết những thành tựu, đánh giá và rút ra các bài học, qua đó giữ vững truyền thống, giá trị cốt lõi, hun đúc niềm tự hào, tinh thần đoàn kết, sự đồng thuận trong xây dựng và triển khai chiến lược phát triển trong giai đoạn mới và gặp mặt tất cả các thế hệ học sinh, sinh viên, học viên tới dự lễ Kỷ niệm và hòa nhịp trong niềm vui chung của ĐHQGHN.

Phương Liên