Góp ý phương án thay thế xử lý hình sự người chưa thành niên

Với quan điểm nhất quán trong chính sách hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội, Dự thảo Bộ Luật Hình sự (BLHS) lần này tiếp tục có những sửa đổi liên quan đến đường lối xử lý người chưa thành niên phạm tội để “đảm bảo lợi ích tốt nhất của người chưa thành niên và chủ yếu nhằm mục đích giúp đỡ họ sửa chữa sai lầm, phát triển lành mạnh trở thành công dân có ích cho xã hội”.

Trong đó, việc Dự thảo đưa ra phương án quy định các biện pháp thay thế xử lý hình sự đang là nội dung được quan tâm và còn nhiều quan điểm khác nhau.

Quan điểm thứ nhất là tán thành việc quy định các biện pháp thay thế xử lý hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội để tiếp tục thực hiện chủ trương nhân đạo hóa, tăng tính hướng thiện trong chính sách xử lý hình sự theo tinh thần Nghị quyết 49-NQ/TW của Bộ Chính trị về cải cách tư pháp, nhất là đối với đối tượng cần bảo vệ, đặc biệt là người chưa thành niên.

Thứ hai là quan điểm cho rằng nên giữ nguyên như quy định tại khoản 2 Điều 69 Bộ luật Hình sự hiện hành, đồng thời quy định cụ thể các điều kiện để được miễn trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội, giúp cơ quan tố tụng có cơ sở pháp lý rõ ràng, đầy đủ để áp dụng trên thực tế.

Thu hẹp phạm vi áp dụng

Về vấn đề này, người viết nhất trí với định hướng sửa đổi Bộ luật Hình sự theo chủ trương nhân đạo hóa, tăng tính hướng thiện trong đường lối xử lý, đặc biệt là đối với nhóm đối tượng là người chưa thành niên phạm tội.

Đây là những người chưa phát triển đầy đủ về thể chất cũng như về tâm, sinh lý; khả năng nhận thức còn nhiều hạn chế, thiếu kinh nghiệm sống, thiếu những điều kiện về bản lĩnh tự lập, thiếu khả năng tự kiềm chế và dễ bị kích động, lôi kéo, dụ dỗ… Vì vậy cần tạo điều kiện để họ có cơ hội khắc phục, sửa chữa sai lầm mà hạn chế khả năng bị đưa vào vòng quay tố tụng.

Tuy nhiên, cũng cần phải cân nhắc trong mối tương quan với việc bảo đảm tính hiệu quả của công tác giáo dục, phòng ngừa tội phạm nói chung, người chưa thành niên phạm tội nói riêng. Nhất là trong bối cảnh hiện nay, khi mà tình hình tội phạm do người chưa thành niên thực hiện đang diễn biến phức tạp, có xu hướng gia tăng cả về số lượng và tính chất, mức độ nghiêm trọng, có những vụ trọng án do người chưa thành niên thực hiện đã gây ra sự bức xúc lớn trong cộng đồng xã hội.

Việc quy định phạm vi cho phép áp dụng biện pháp thay thế xử lý hình sự (phương án 1) hoặc miễn trách nhiệm hình sự và giao cho gia đình, cơ quan, tổ chức giám sát, giáo dục (phương án 2) cả đối với tội rất nghiêm trọng như quy định tại khoản 2 Điều 89 của Dự thảo hiện nay là quá mở.

Theo ý kiến của người viết, chỉ nên cho phép áp dụng biện pháp thay thế xử lý hình sự đối với người chưa thành niên từ đủ 16 đến dưới 18 tuổi phạm tội ít nghiêm trọng, tội nghiêm trọng hoặc tội rất nghiêm trọng do vô ý. Còn đối với người từ đủ 14 đến dưới 16 tuổi thì họ chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự đối với tội rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội đặc biệt nghiêm trọng nên không áp dụng quy định cho trường hợp này.

Các nghiên cứu thực tiễn cũng cho thấy người chưa thành niên phạm tội thường có hoàn cảnh sống bị thiếu sự quan tâm, chăm sóc, giáo dục của gia đình, nhà trường. Vì vậy, nếu phạm vi cho phép áp dụng biện pháp thay thế xử lý hình sự hoặc giao cho gia đình, cơ quan, tổ chức giám sát, giáo dục mở rộng như Dự thảo hiện nay thì sẽ khó bảo đảm tính hiệu quả trong giáo dục, phòng ngừa người chưa thành niên phạm tội mà ngược lại, còn tạo điều kiện để người chưa thành niên trốn tránh trách nhiệm hình sự đối với những hành vi phạm tội mà họ đã thực hiện. 

Cần quan tâm đến điều kiện để áp dụng

Chính sách hình sự nói chung, chính sách hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội nói riêng trước hết thể hiện thông qua hoạt động lập pháp, tức là bằng việc quy định tội phạm và sử dụng hình phạt. Tuy nhiên, không dừng lại ở đó, chính sách hình sự phải được tiếp nối và cụ thể hóa trong thực tiễn áp dụng pháp luật và “sự thể hiện của chính sách đó trong thực tiễn bao giờ cũng đa dạng, phong phú hơn so với khi nó đang được chứa đựng trong các quy phạm pháp luật”.

Điều này đòi hỏi trong quá trình xử lý và áp dụng biện pháp hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội, những người tiến hành tố tụng phải cân nhắc thận trọng để bảo đảm được mục đích giáo dục, uốn nắn, răn đe các hành vi lệch lạc, làm cho người chưa thành niên thấy rõ những sai phạm của mình và tự giác sửa chữa với sự giúp đỡ của gia đình, nhà trường và xã hội.

Với quy định tại khoản 2, Điều 69 Bộ luật Hình sự hiện hành: “Người chưa thành niên phạm tội có thể được miễn trách nhiệm hình sự nếu người đó phạm tội ít nghiêm trọng hoặc tội nghiêm trọng, gây hại không lớn, có nhiều tình tiết giảm nhẹ và được gia đình hoặc cơ quan, tổ chức nhận giám sát, giáo dục” thì cơ quan tiến hành tố tụng cũng đã có cơ sở để thực hiện việc áp dụng biện pháp thay thế xử lý hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội.

Tuy nhiên, việc xác định có áp dụng quy định này hay không hiện nay hoàn toàn phụ thuộc vào cơ quan tiến hành tố tụng có thẩm quyền. Gia đình, cơ quan, tổ chức cũng không có căn cứ để có thể chủ động đề xuất việc nhận giám sát, giáo dục người chưa thành niên. Do đó, biện pháp này gần như không được áp dụng trên thực tế.

Theo số liệu thống kê của Tòa án nhân dân tối cao, số người chưa thành niên phạm tội được miễn trách nhiệm hình sự hoặc miễn hình phạt năm 2011 là 3/3.243 bị cáo, năm 2012 là 1/6.252 bị cáo, năm 2013 là 4/5.306 bị cáo và năm 2014 là 5/4.489 bị cáo.

Bên cạnh đó, các quy định về biện pháp tư pháp cũng vậy, khoản 4, Điều 69 Bộ luật Hình sự hiện hành quy định: “Khi xét xử, nếu thấy không cần thiết phải áp dụng hình phạt đối với người chưa thành niên phạm tội, thì Tòa án áp dụng một trong các biện pháp tư pháp được quy định tại Điều 70 của Bộ luật này”.

Trong thực tế xét xử, số người chưa thành niên phạm tội được áp dụng biện pháp tư pháp thay cho hình phạt cũng rất ít, năm 2011 là 2/3.243 bị cáo, năm 2012 là 37/6.252 bị cáo, năm 2013 là  25/5.306 bị cáo, năm 2014 là 6/4.489 bị cáo.

Những con số thống kê nói trên phần nào cho thấy cùng với việc quy định một cách đầy đủ, rõ ràng trong Bộ luật Hình sự thì vấn đề cần quan tâm đặc biệt là các điều kiện cũng như trình tự, thủ tục để có thể áp dụng các quy định này.

Đề xuất

Qua nghiên cứu kinh nghiệm của một số nước trên thế giới, có thể thấy biện pháp thay thế xử lý hình sự cũng rất đa dạng và phù hợp với các điều kiện cụ thể ở những giai đoạn phát triển nhất định. Vì vậy, Bộ luật Hình sự chỉ nên quy định về nguyên tắc và các điều kiện áp dụng biện pháp thay thế xử lý hình sự, còn cụ thể là những biện pháp nào thì sẽ quy định trong các văn bản pháp luật khác như Luật Xử lý vi phạm hành chính, Luật Hòa giải ở cơ sở…

Trên cơ sở các phân tích trên đây, người viết kiến nghị sửa đổi Điều 69 Bộ luật Hình sự hiện hành như sau:

“Điều …

1. Việc xử lý người chưa thành niên phạm tội phải bảo đảm lợi ích tốt nhất của người chưa thành niên và chủ yếu nhằm mục đích giáo dục, giúp đỡ họ sửa chữa sai lầm, phát triển lành mạnh trở thành người có ích cho xã hội.

2. Người chưa thành niên phạm tội có thể được miễn truy cứu trách nhiệm hình sự và áp dụng biện pháp thay thế xử lý hình sự nếu người đó phạm tội ít nghiêm trọng, tội nghiêm trọng, tội rất nghiêm trọng do vô ý, có nhiều tình tiết giảm nhẹ, tự nguyện khắc phục phần lớn hậu quả”.

Ths. Nguyễn Ngọc Mai

(Viện Nhà nước và Pháp luật - Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam)