Nguồn khảo cứu quý báu về ngôn ngữ qua 5 ấn phẩm Truyện Kiều

Hơn 200 năm tồn tại và lan tỏa, Truyện Kiều của Nguyễn Du đã đi qua nhiều hình thức lưu truyền, từ bản chép tay chữ Nôm cổ đến các bản in quốc ngữ hiện đại. Chính quá trình này đã đưa Truyện Kiều trở thành một nguồn khảo cứu, cho phép chúng ta quan sát sự phát triển của tiếng Việt và sự nỗ lực của các học giả trong việc chuẩn hóa, phổ cập ngôn ngữ dân tộc.

Năm ấn phẩm được xuất bản lần này là các công trình đại diện cho 5 dấu mốc quan trọng trong lịch sử văn bản học Kiều, từ đó hé lộ những đặc điểm ngôn ngữ Việt Nam trong từng giai đoạn.

Ấn phẩm Kim, Vân, Kiều truyện của học giả Trương Vĩnh Ký là một tài liệu có giá trị lịch sử quan trọng. Đây là cuốn Truyện Kiều đầu tiên được in bằng chữ quốc ngữ tại Việt Nam. Việc nghiên cứu bản Kiều 1875 này cho phép giới ngôn ngữ học nhìn thấy diện mạo sơ khai của chữ quốc ngữ, cách sử dụng dấu câu, chính tả, và từ vựng còn mang đậm ảnh hưởng của cách ghi âm tiếng Việt vào cuối thế kỷ XIX. Đây là bằng chứng sống về quá trình quốc ngữ hóa văn chương, một bước ngoặt quyết định đưa Truyện Kiều đến gần hơn với đại chúng, vượt qua rào cản chữ nôm.

Kim Vân Kiều chú thích do Bùi Khánh Diễn chú thích đã sửa lại một số chữ bị sai trong bản Nôm và chú thích các điển tích, đồng thời giải nghĩa câu truyện theo lối văn xuôi. Cuốn sách được con trai cụ Bùi Khánh Diễn là Bùi Thiện Căn xuất bản năm 1924, tại Nhà in Ngô Tử Hạ, Hà Nội, với mong muốn "tinh tả pho Kim Vân Kiều chú thích này lại, bỏ bên giải nghĩa, theo lối văn xuôi mà trích thêm những bài thơ ca và từ khúc ở trong Thanh Tâm tài nhân dịch ra quốc âm, viết thêm vào các đoạn truyện có lược tự đến thơ ca từ khúc ấy để khi đọc có vị mặn mà thêm lên". Tác phẩm này cho thấy cách các học giả Việt Nam đầu thế kỷ XX đã nỗ lực giải thoát ngôn từ khỏi sự ràng buộc của Hán học, làm phong phú thêm vốn từ vựng và ngữ pháp tiếng Việt hiện đại.

Truyện Thúy Kiều (Đoạn trường tân thanh) do hai học giả hàng đầu thế kỷ XX Bùi Kỷ và Trần Trọng Kim hiệu khảo được xem là tài liệu chuẩn mực về văn bản học Kiều cho đến nay. Giá trị ngôn ngữ học của công trình này nằm ở phương pháp đối chiếu khoa học và sự tỉ mỉ tuyệt đối. Hai tác giả đã so sánh hàng loạt văn bản Nôm và quốc ngữ cổ để xác lập một văn bản thống nhất, loại bỏ tối đa các lỗi sao chép và dị biệt ngôn ngữ. Công trình này cung cấp một cái nhìn sâu sắc về hệ thống từ vựng, ngữ pháp và âm luật của Truyện Kiều.

Ấn phẩm Kiều truyện dẫn giải của Hồ Đắc Hàm tiếp tục phát triển phương pháp giải nghĩa, nhưng theo hướng cấu trúc hóa nội dung. Tác giả chia 3.254 câu thơ thành 238 đoạn và đánh ký tự chữ La Mã, mỗi đoạn ông đều tóm tắt đại ý và lược thuật qua với lời văn giản dị, dễ tiếp cận và dễ hiểu. Giá trị ngôn ngữ của tác phẩm này nằm ở việc chuẩn hóa cách diễn đạt và tóm tắt bằng tiếng Việt. Hồ Đắc Hàm đã sử dụng một lối văn giản dị, dễ tiếp cận, tạo ra một phương pháp sư phạm ngôn ngữ hiệu quả. Đồng thời, việc ông dành một phần lớn để chú thích Hán tự và so sánh văn bản qua mục "Đối tra" cũng phản ánh sự quan tâm sâu sắc đến việc xác lập chính tả và từ vựng chuẩn mực cho tiếng Việt trong giai đoạn chuyển giao từ nôm sang quốc ngữ.

Truyện Kiều (Đoạn trường tân thanh) là công trình hiệu đính và chú thích của Nông Sơn Nguyễn Can Mộng, tập trung vào việc thanh lọc các sai sót và dị bản. Trong bối cảnh Truyện Kiều đã được truyền tụng qua nhiều bản chép tay và in ấn khác nhau, dẫn đến nhiều dị biệt về từ ngữ, công việc của Nguyễn Can Mộng là vô cùng quan trọng, giúp giới nghiên cứu hiểu rõ hơn về tính chất biến động của từ vựng tiếng Việt và sự cần thiết của việc xác lập tiêu chuẩn ngôn ngữ trong văn bản học. Ấn phẩm này là lời khẳng định về trách nhiệm của học giả đối với việc giữ gìn sự trong sáng của ngôn ngữ tiếng Việt.

Năm ấn phẩm Truyện Kiều được Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật xuất bản không chỉ là bộ sưu tập sách quý, bộ tư liệu sống về lịch sử ngôn ngữ, cho thấy sự chuyển hóa mạnh mẽ của tiếng Việt. Với chủ trương tôn trọng và giữ nguyên văn bản gốc trong lần xuất bản này là một cơ hội để giới nghiên cứu và độc giả tiếp cận trực tiếp với dấu ấn ngôn ngữ của cha ông qua các thời kỳ. Đây là hành động thiết thực nhất để thúc đẩy các nghiên cứu chuyên sâu hơn về quá trình phát triển của tiếng Việt, thứ ngôn ngữ góp phần nâng tầm kiệt tác Truyện Kiều thành một biểu tượng vĩnh cửu.

Diệp Anh