THẾ GIỚI 2025: Những lực đẩy tái định hình cục diện thế giới (BÀI 1)

Trao đổi với phóng viên Báo Điện tử Chính phủ, GS Amitav Acharya, Giáo sư danh dự Đại học Mỹ (American University) - học giả hàng đầu về quan hệ quốc tế, tác giả của cuốn "The Once and Future World Order" cho rằng, năm 2025, trong bối cảnh nhiệm kỳ tổng thống thứ hai của ông Donald Trump, chính sách đối ngoại của Mỹ theo định hướng tự do quốc tế đã bộc lộ rõ những giới hạn mang tính bước ngoặt.

Quá trình suy giảm của trật tự tự do quốc tế vốn đã diễn ra trong nhiều năm do những dịch chuyển về quyền lực và ảnh hưởng toàn cầu, đặc biệt là sự trỗi dậy của Trung Quốc và các nền kinh tế mới nổi. Tuy nhiên, các chính sách mang tính đơn phương, xu hướng rút lui khỏi các cơ chế đa phương và cách tiếp cận thiên về lợi ích quốc gia hẹp trong giai đoạn này đã góp phần đẩy nhanh quá trình đó.

Đáng chú ý, theo học giả này, những diễn biến trên còn làm dấy lên nhiều tranh luận về mức độ gắn kết của khái niệm "phương Tây" trong bối cảnh mới. Những căng thẳng trong quan hệ xuyên Đại Tây Dương, các bất đồng giữa Mỹ và châu Âu liên quan đến vấn đề Ukraine, cũng như cách tiếp cận khác biệt về giá trị và ưu tiên chính sách, đang đặt ra câu hỏi về vai trò và tính thống nhất của phương Tây trong trật tự quốc tế đương đại.

Từ góc nhìn đó, GS Amitav Acharya cho rằng thế giới đang từng bước chuyển sang một cấu trúc mang tính "đa trung tâm" hay "đa tầng" hơn, trong đó quyền lực, hợp tác và toàn cầu hóa không còn phụ thuộc chủ yếu vào Mỹ hay phương Tây, mà ngày càng được định hình bởi các quốc gia và khu vực ngoài phương Tây.

Thuế quan - thách thức lớn nhất với nền kinh tế toàn cầu

Giới phân tích cho rằng, nếu xung đột quân sự làm rung chuyển cấu trúc an ninh, thì thuế quan chính là yếu tố tái định hình trật tự kinh tế toàn cầu trong năm 2025. Ngày 2/4/2025, Tổng thống Mỹ Donald Trump công bố áp thuế đối ứng đối với hàng hóa nhập khẩu từ hơn 180 nền kinh tế. Trong nhiệm kỳ cầm quyền thứ hai, ông Trump coi thuế quan là công cụ trung tâm nhằm giải quyết thâm hụt thương mại, đặc biệt với Trung Quốc và Liên minh châu Âu (EU).

Tiến sĩ Scott Kennedy, cố vấn cấp cao về kinh tế Trung Quốc tại Trung tâm nghiên cứu Chiến lược và quốc tế (CSIS), đánh giá trong nhiệm kỳ đầu tiên của ông Trump, thuế quan chủ yếu là công cụ đàm phán; nhưng đến nhiệm kỳ thứ hai, thuế quan được dùng để tái định hình cấu trúc kinh tế toàn cầu mà Trung Quốc là một đối trọng. 

Trong khi đó, theo chuyên gia Vina Nadjibulla, Phó Chủ tịch phụ trách nghiên cứu và chiến lược tại Quỹ Châu Á-Thái Bình Dương của Canada, những động thái tăng-giảm áp lực thông qua công cụ đất hiếm của Trung Quốc cho thấy nước này đã chuẩn bị cho mọi sự leo thang từ Mỹ và đã buộc được Washington nhượng bộ. Bà cho rằng căng thẳng thương mại Mỹ - Trung hiện nay "rất khác trước đây, khác cả với những gì diễn ra chỉ vài ba tháng trước".

Theo lập luận của Nhà Trắng, thâm hụt thương mại phản ánh mối quan hệ không bình đẳng gây bất lợi cho Mỹ, khi khoảng 3.000 tỷ USD hàng hóa nhập khẩu mỗi năm khiến thâm hụt hàng hóa lên tới 1.200 tỷ USD. Bên cạnh mục tiêu thương mại, thuế quan còn được sử dụng để kiềm chế buôn lậu ma túy, nhập cư bất hợp pháp, tăng thu ngân sách và thúc đẩy sản xuất trong nước.

Chính sách áp thuế này đã vẽ lại dòng chảy thương mại toàn cầu. Các doanh nghiệp buộc phải dịch chuyển sản xuất và tìm kiếm thị trường thay thế ngoài Mỹ. Trong khi Canada, EU và Trung Quốc tung đòn trả đũa nhắm vào nông sản và công nghệ Mỹ, các quốc gia khác cũng xích lại gần nhau qua các hiệp định thương mại mới. Dù xuất khẩu sang Mỹ sụt giảm, Trung Quốc vẫn ghi nhận thặng dư thương mại kỷ lục hơn 1.000 tỷ USD trong 11 tháng đầu năm nhờ đa dạng hóa thị trường xuất khẩu.

Giới chuyên gia cho rằng, năm 2025 xác lập quan hệ Mỹ - Trung Quốc theo mô hình kiểu mới: Chung sống trong cạnh tranh. Cạnh tranh chiến lược toàn diện, lấy kinh tế và công nghệ làm trung tâm, với sự can thiệp mạnh mẽ của chính sách bảo hộ và địa chính trị, song vẫn hợp tác giải quyết một số vấn đề toàn cầu.

Cơ hội và khoảng lặng

Năm 2025 – năm thứ tư của xung đột Nga-Ukraine, khép lại với nhiều diễn biến mang tính bước ngoặt cả trên mặt trận quân sự lẫn ngoại giao. Chưa khi nào kể từ tháng 2/2022, những cụm từ như "tiến gần hơn tới thỏa thuận hòa bình" hay "cơ hội hòa bình rộng mở" lại xuất hiện dày đặc như trong năm qua. Tâm điểm dần chuyển sang các nỗ lực đàm phán, đặc biệt với vai trò thúc đẩy của Mỹ thông qua các cuộc tiếp xúc cấp cao Mỹ-Nga, Mỹ-Ukraine. Tuy vậy, những khác biệt căn bản về lợi ích chiến lược và an ninh vẫn là rào cản lớn, khiến các sáng kiến hòa bình dù sôi động nhưng chưa tạo được đột phá thực chất.

Nhìn tổng thể, những chuyển động ngoại giao trong năm 2025 cho thấy xung đột Nga-Ukraine đã vượt khỏi khuôn khổ song phương, trở thành phép thử lớn đối với cấu trúc an ninh châu Âu và trật tự quốc tế. Khoảng cách lập trường sâu sắc giữa các bên khiến các sáng kiến hòa bình, dù được thúc đẩy mạnh mẽ, vẫn khó tạo đột phá. Thực tế đó cho thấy cánh cửa hòa bình chưa thể mở và "chìa khóa" cho một giải pháp bền vững vẫn là câu hỏi bỏ ngỏ.

Những bế tắc tại châu Âu cũng phản ánh một môi trường an ninh toàn cầu bất ổn hơn, trong đó Trung Đông tiếp tục là điểm nóng dai dẳng. Không quá lời khi đánh giá năm 2025 là một trong những giai đoạn xung đột ở Trung Đông leo thang, lan rộng và phức tạp nhất trong nhiều thập niên qua.

Trọng tâm bất ổn của Trung Đông năm 2025 vẫn xoay quanh xung đột Israel-Palestine, với tâm điểm là dải Gaza. Sau hơn một năm rưỡi giao tranh dữ dội kể từ tháng 10/2023, các chiến dịch quân sự của Israel chưa thể đạt được mục tiêu "tiêu diệt hoàn toàn Hamas", trong khi Gaza bị tàn phá nghiêm trọng, rơi vào khủng hoảng nhân đạo kéo dài. Những lệnh ngừng bắn ngắn hạn chỉ tạo ra các "khoảng lặng chiến thuật", không đủ để chuyển hóa thành hòa bình bền vững.

Nhìn từ lăng kính của cuốn "The Once and Future World Order" của GS. Amitav Acharya, thế giới năm 2025 vì thế mang dáng dấp của một cấu trúc "đa trung tâm" hay "đa tầng", nơi hợp tác và cạnh tranh đan xen, không còn một "nhạc trưởng" duy nhất. Trong bối cảnh ấy, ổn định toàn cầu sẽ phụ thuộc vào năng lực quản trị linh hoạt giữa các trung tâm quyền lực khác nhau./.

Diệu Hương

>> THẾ GIỚI 2025: Khi tội phạm mạng bước ra khỏi không gian số (Bài 2)