Thông tin khí tượng là cơ sở quan trọng để xây dựng các quy hoạch, chiến lược

Chủ đề của Ngày Khí tượng Thế giới năm 2023 là "The Future of weather, climate and water across generations-Thời tiết, khí hậu và nước, tương lai qua các thế hệ". Chủ đề tuyên truyền hưởng ứng Ngày Khí tượng Thế giới năm 2023 do Việt Nam đề ra là "Thông tin thời tiết, khí hậu và tài nguyên nước góp phần phát triển kinh tế-xã hội bền vững cho hôm nay và mai sau" nhằm phản ánh các vấn đề về tác động của biến đổi khí hậu đến biến động của thời tiết và tài nguyên nước đang diễn ra ngày càng rõ rệt.

GS.TS. Trần Hồng Thái, Tổng cục trưởng Tổng cục KTTV-Bộ TN&MT, Phó Chủ tịch Hiệp hội Khí tượng châu Á đã trao đổi với báo chí về những nội dung xung quanh các hoạt động hưởng ứng Ngày Khí tượng Thế giới năm 2023.

"Thông tin thời tiết, khí hậu và tài nguyên nước góp phần phát triển kinh tế-xã hội bền vững cho hôm nay và mai sau" là chủ đề Việt Nam lựa chọn để hưởng ứng Ngày Khí tượng Thế giới năm nay. Xin ông cho biết ý nghĩa cụ thể của chủ đề này?

GS.TS. Trần Hồng Thái: Có thể nhận thấy, chủ đề tuyên truyền của Việt Nam có ý nghĩa khẳng định giá trị của thông tin thời tiết, khí hậu và tài nguyên nước đối với xã hội, đồng thời kêu gọi trách nhiệm của mỗi một cá nhân trên thế giới cần thể hiện vai trò và trách nhiệm trước cuộc sống hiện tại và tương lai, chủ động thích ứng với biến đổi khí hậu, giảm thiểu tác động suy thoái môi trường. Đây cũng là dịp tôn vinh những đóng góp của các cơ quan KTTV trên khắp thế giới đối với việc bảo vệ tính mạng và tài sản của con người trước tác động của thiên tai, biến đổi khí hậu.

Thông tin dự báo thời tiết, khí hậu và tài nguyên nước ngoài mục đích giảm thiểu thiệt hại do thiên tai gây ra, còn là tiền đề để góp phần phát triển kinh tế-xã hội bền vững cho hôm nay và mai sau. Điều này thể hiện vai trò, trách nhiệm của KTTV ngày càng lớn hơn cũng như mong muốn và mục tiêu của ngành khí tượng thế giới nói riêng, ngành KTTV Việt Nam nói chung trong việc thúc đẩy phát triển kinh tế-xã hội bền vững.

Để các thông tin KTTV đi vào cuộc sống cần có sự chung tay của các cấp, các ngành trong việc đẩy mạnh công tác tuyên truyền, giáo dục, nâng cao nhận thức và trách nhiệm của cán bộ, đảng viên, các tầng lớp nhân dân, nhất là người đứng đầu các cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp về vai trò, vị trí, tầm quan trọng của công tác KTTV. Thông tin, dữ liệu KTTV phải được xác định là cơ sở quan trọng trong quá trình xây dựng và thực hiện các quy hoạch, chiến lược, kế hoạch phát triển kinh tế-xã hội, quốc phòng, an ninh của các cấp, các ngành.

Hiện nay, các tác động tiêu cực của biến đổi khí hậu đến thời tiết và tài nguyên nước đang diễn ra phổ biến trên toàn cầu. Tại Việt Nam, tác động này tiêu cực này thể hiện như thế nào? Ngành KTTV đã và đang "góp sức" giải quyết các vấn đề này ra sao, thưa ông?

GS.TS. Trần Hồng Thái: Khí hậu, thời tiết và tài nguyên nước là một vòng tuần hoàn, trong đó khí hậu là vòng tuần hoàn lớn bao trùm. Biến đổi của khí hậu sẽ kéo theo sự biến đổi của thời tiết, nhiệt độ, phân bố mưa hay nguồn tài nguyên nước mặt. Biến đổi khí hậu làm cho xu hướng nhiệt độ trung bình toàn cầu tăng lên. Tuy nhiên, các nghiên cứu còn cho thấy sự gia tăng của nhiệt độ cực trị, số ngày nắng nóng, số ngày rét đậm, rét hại giảm nhưng lại xuất hiện các đợt rét dị thường; phân bố lượng mưa có sự thay đổi theo không gian và thời gian.

Biến đổi khí hậu hiện đã và đang có những ảnh hưởng lớn tới tài nguyên nước ở Việt Nam. Mưa lớn và đặc biệt lớn xảy ra thường xuyên trên diện rộng và cục bộ đã gây lũ lớn, ngập lụt, lũ quét, sạt lở đất nghiêm trọng tại nhiều khu vực trên phạm vi toàn quốc.

Có thể kể đến trận mưa đặc biệt lớn kéo dài 5 ngày cuối tháng 7, đầu tháng 8/2015 tại Quảng Ninh. Năm 2019, đợt mưa lớn kỷ lục ở đảo Phú Quốc từ ngày 2/8 đến ngày 9/8 (8 ngày) đã lên tới 1.158 mm (chiếm 40% tổng lượng mưa năm) hay gần đây nhất đợt mưa từ 14-16/10/2022 tại Huế và Đà Nẵng với lượng mưa ngày trên 700 mm ghi nhận tại Đà Nẵng gây ngập úng nghiêm trọng.

Lũ quét và sạt lở đất cũng xảy ra nhiều hơn, khốc liệt hơn ở vùng núi Bắc Bộ, Tây Nguyên và Trung Bộ, nắng nóng gay gắt hơn. Ngày 20/4/2019, nhiệt độ quan trắc được tại trạm khí tượng Hương Khê (Hà Tĩnh) là 43,4 độ C, là giá trị nhiệt độ cao nhất từ trước đến nay được quan trắc tại Việt Nam. Chỉ trong khoảng 5 năm chúng ta đã phải đối mặt với hai mùa khô, hạn hán, xâm nhập mặn đặc biệt nghiêm trọng (năm 2015/2016 và 2019/2020), ảnh hưởng lớn đến kinh tế-xã hội và đời sống nhân dân.

Để giảm thiểu tác động của biến đổi khí hậu, ngành KTTV đã thường xuyên giám sát các biểu hiện của biến đổi khí hậu mà quan trọng nhất là các đợt thiên tai thông qua việc hoàn thiện thể chế, quản lý công tác quan trắc, dự báo và truyền tin. Mục tiêu chung là phục vụ hiệu quả công tác phòng, chống thiên tai, phát triển bền vững kinh tế-xã hội, bảo đảm quốc phòng, an ninh trên phạm vi cả nước.

Các nhiệm vụ trọng tâm ngành KTTV đang thực hiện là phát triển, hiện đại hóa hệ thống trạm KTTV; tích hợp, lồng ghép giữa mạng lưới trạm KTTV quốc gia với các trạm quan trắc trong ngành tài nguyên và môi trường và đồng bộ, liên thông với các trạm KTTV của các bộ, ngành, địa phương, tổ chức, cá nhân; phát triển và hiện đại hóa công nghệ dự báo KTTV, nghiên cứu ứng dụng giải pháp công nghệ hiện đại trong dự báo, cảnh báo bão, mưa lớn, dông, lốc, sét, lũ, lũ quét, sạt lở đất; đánh giá tổng thể và phân vùng chi tiết rủi ro thiên tai KTTV; thúc đẩy chuyển đổi số, ứng dụng nền tảng số và dữ liệu số trong công tác của Tổng cục KTTV, quản lý vận hành hệ thống dự báo KTTV quốc gia, mạng lưới quan trắc KTTV quốc gia.

Một trong những giải pháp để thực hiện nhiệm vụ nêu trên là tăng cường hợp tác quốc tế nhằm chia sẻ nguồn dữ liệu KTTV, tài nguyên nước, tiếp cận khoa học công nghệ hiện đại để nâng cao năng lực dự báo, cảnh báo, bảo đảm an ninh nguồn nước.

Thời gian tới, ngành KTTV sẽ làm gì để thúc đẩy sáng kiến cảnh báo sớm cho tất cả của Liên Hợp Quốc cũng như ứng dụng mạnh mẽ công nghệ thông tin, thực hiện chuyển đổi số tạo đột phá trong công tác KTTV thưa ông?

GS.TS. Trần Hồng Thái: Trước sự bùng nổ về công nghệ thông tin, ngoài việc tổ chức đào tạo con người, hiện đại hóa thì ngành KTTV cũng đẩy mạnh việc sử dụng công nghệ thông tin, thực hiện chuyển đổi số tạo đột phá trong công tác khí tượng thủy văn.

Chúng tôi là những người hiểu rõ nhất sự biến đổi khí hậu ngày càng khốc liệt, thiên tai thời tiết diễn biến không theo quy luật, việc ứng dụng công nghệ cao là một trong những giải pháp đột phá nhằm tăng cường giám sát và nâng cao chất lượng dự báo thiên tai.

Chuyển đổi số là quá trình thay đổi tổng thể và toàn diện của các cá nhân, tổ chức về cách sống, cách làm việc và phương thức sản xuất dựa trên các công nghệ số. Như vậy có thể thấy, việc chuyển đổi số trong ngành KTTV đang tập trung chính vào phương thức sản xuất ra các bản tin dự báo KTTV và ở 2 khía cạnh gồm ứng dụng được phát triển mạnh của thời kì 4.0 (ví dụ nhưng các công cụ mới dựa trên Big-data, AI) trong quá trình tạo ra bản tin dự báo KTTV và cả việc tiếp cận cập nhật, hỗ trợ các sản phẩm cốt lõi để dự báo viên tạo ra các sản phẩm dự báo và dữ liệu dự báo từ các mô hình số trị, dữ liệu viễn thám trong giám sát và cảnh báo, dự báo cực ngắn.

Sản phẩm cuối cùng của những sự thay đổi này chính là một cơ sở dữ liệu dự báo KTTV dạng số sẵn sàng ứng dụng một cách linh hoạt cho mọi nền tảng và làm đầu vào cho các loại mô hình cảnh báo dự báo khác (dự báo tác động, tài chính dựa trên dự báo…)

Trong những năm qua hệ thống các máy tính bó song song còn một số hạn chế, nay đã được thay bằng hệ thống siêu máy tính CrayXC40-hệ thống tính toán dành cho bài toán dự báo khí tượng mạnh trong khu vực Đông Nam Á. 

Hệ thống này được đánh giá tương đương với hệ thống CrayXC40 của Cơ quan khí tượng Singapore. Với hệ thống siêu máy tính này, ngành KTTV đã và đang thực hiện đồng hóa số liệu, tích hợp toàn bộ các hệ thống quan trắc thời gian thực, bao gồm vệ tinh, radar, quan trắc bề mặt, đo mưa tự động, trên cơ sở đó đưa ra các tính toán, phân tích dự báo các hiện tượng thời tiết cực đoan trong tương lai, từ ngày, tuần đến tháng.

Tổng cục đã phối hợp với các viện nghiên cứu, các trung tâm nghiên cứu toán, AI cập nhật, đưa vào các công cụ mới để tăng cường được tính tự động hóa, số hóa trong việc thiết lập các loại hình bản tin dự báo KTTV và đã bước đầu mang lại hiệu quả nhất định: như việc ứng dụng triển khai hệ thống cơ sở dữ liệu dùng chung CDH của ngành, công cụ hiệu chỉnh dự báo số trong hệ thống hỗ trợ dự báo SmartMET để tạo ra các bản tin dự báo điểm, ứng dụng công nghệ WEB-GIS trong việc tạo ra các bản tin cảnh báo cho Trung tâm hỗ trợ dự báo thời tiết nguy hiểm khu vực Đông Nam Á, thiết lập bổ sung các dự báo điểm và cho phép lựa chọn linh hoạt trên nền tảng web cho lãnh thổ nước Lào trong phạm vị của biên bản ghi nhớ giữa Việt Nam và Lào từ năm 2021 đến nay.

Đặc biệt, để bổ sung, tăng cường chất lượng của các dự báo từ mô hình số trị (như dự báo định lượng mưa, dự báo cường độ bão, dự báo thời tiết tới 10 ngày), Tổng cục đang tiếp cận theo định hướng hợp tác, phát triển liên ngành giữa các cơ quan, đơn vị có kinh nghiệm trong việc áp dụng các công nghệ mới để cùng nhau giải quyết bài toán dự báo KTTV. Cụ thể là việc đã thiết lập các đề tài, dự án từ cấp bộ đến cấp nhà nước về ứng dụng AI trong dự báo các hiện tượng khí tượng-thủy văn-hải văn nguy hiểm (cảnh báo dông cực ngắn, nhận dạng bão/áp thấp nhiệt đới hoạt động trên Biển Đông, hậu xử lý mô hình, dự báo dị thường dòng chảy thủy văn, dự báo nước biển dâng-sóng lớn).

Thu Cúc