Tin tưởng hơn vào các nhà khoa học

Bản chất rủi ro trong nghiên cứu khoa học

"Chúng tôi rất quan tâm đến tính đặc thù, rủi ro, độ trễ của nghiên cứu KHCN", Bộ trưởng Bộ KH&CN Huỳnh Thành Đạt nhấn mạnh nhiều lần tại phiên chất vấn ngày 7/6.

Bộ trưởng Huỳnh Thành Đạt cho biết, năm 2023, Bộ KH&CN đã sửa các thông tư quy định về quản lý các chương trình, nhiệm vụ KHCN một cách đồng loạt, bảo đảm có tính liên thông, đồng bộ với nhau. Hiện nay các thông tư cơ bản đã được hình thành, trong đó có 5 thông tư vừa mới được ban hành để đồng bộ với việc tái cơ cấu lại các chương trình KHCN quốc gia.

Theo đó, nhiều quy định được bãi bỏ. Đơn cử như trước đây, nhà khoa học là chủ nhiệm có các đề tài nghiên cứu khoa học mà nghiệm thu không đạt thì không được tham gia nhiệm vụ KHCN trong hai năm tiếp theo, khiến các nhà khoa học rất quan ngại, gây cản trở hoạt động nghiên cứu khoa học. Nay quy định này đã được bãi bỏ.

Bày tỏ mong muốn các đại biểu Quốc hội và xã hội ghi nhận bản chất rủi ro trong nghiên cứu khoa học, Bộ trưởng Huỳnh Thành Đạt cho rằng, bản chất nghiên cứu là tìm cái mới, có tính thử nghiệm và không chắc chắn, có thể thành công hoặc không thành công. Nếu đã chắc chắn rồi thì không cần nghiên cứu nữa. Vì vậy không nên coi nghiên cứu thất bại là một sự lãng phí. Đề tài nghiên cứu không thành công cũng là một đóng góp để làm rõ hướng đi cho cộng đồng khoa học trong các nghiên cứu khác.

Việc yêu cầu các nghiên cứu phải đảm bảo thành công, nếu không thành công sẽ bị xử lý (như hoàn trả ngân sách, hạn chế tham gia hoạt động nghiên cứu,...) sẽ làm suy giảm động lực sáng tạo và tinh thần dấn thân của các nhà khoa học.

Người đứng đầu ngành KHCN cho biết, tại Ngày hội KHCN vừa qua, Thủ tướng Chính phủ đã khẳng định phải chấp nhận rủi ro và độ trễ trong nghiên cứu khoa học. 

"Tôi rất tâm đắc với câu nói của Thủ tướng, khoa học là con đường ngắn nhất đi tới thịnh vượng", Bộ trưởng Huỳnh Thành Đạt nói và cho biết trên tinh thần đó, Bộ KH&CN đang hết sức cố gắng động viên các nhà khoa học tích cực tham gia vào hoạt động nghiên cứu khoa học và đổi mới sáng tạo.

Do đó, Bộ KH&CN rất mong muốn các cấp có thẩm quyền tin tưởng hơn nữa vào các nhà khoa học, giao trọng trách cho họ, giao nhiệm vụ, giao cơ chế, chính sách cho họ một cách thỏa đáng để họ có thể phát huy năng lực, khả năng để cống hiến.

Bộ trưởng Huỳnh Thành Đạt cũng cho biết, Bộ KH&CN đã phối hợp với Bộ Tài chính nghiên cứu sửa đổi Thông tư 27 về khoán chi, qua đó có thể đơn giản hóa các thủ tục mua sắm, thanh toán để giảm bớt hồ sơ thủ tục mà như các nhà khoa học, nhà quản lý hay phàn nàn là "hồ sơ thanh toán dày hơn hồ sơ khoa học".

"Nếu chúng ta thực hiện khoán chi đúng nghĩa đến sản phẩm cuối cùng thì hồ sơ chỉ còn một nửa hoặc 1/3", Bộ trưởng Huỳnh Thành Đạt cho biết.

Theo Bộ trưởng Huỳnh Thành Đạt, kinh phí, tài chính của lĩnh vực KHCN cũng cần có đặc thù bởi vì với hoạt động nghiên cứu khoa học không thể tính toán, định lượng chính xác như là các hoạt động lao động sản xuất khác, bởi rất khó để xây dựng các định mức cũng như tính toán hiệu quả, lợi nhuận. 

Cần tính toán kỹ để quản lý rủi ro

Trao đổi với Báo Điện tử Chính phủ, GS.TS Lê Huy Hàm, nguyên Viện trưởng Viện Di truyền Nông nghiệp cho biết ông đồng tình với quan điểm của Bộ trưởng Huỳnh Thành Đạt về việc chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu KHCN.

Theo GS. Lê Huy Hàm, hoạt động KHCN là hoạt động thử nghiệm để tìm ra cái mới, hữu ích cho đời sống sản xuất và xã hội. Nghiên cứu có thể không thành công, hoặc có thể thành công, nhưng điều kiện sản xuất, điều kiện xã hội chưa chấp nhận sản phẩm mới, sự thay đổi mới, hoặc chúng ta chưa đủ trình độ, chưa đủ kinh phí để đưa vào ứng dụng... Điều đó hoàn toàn có thể xảy ra. Đó là rủi ro, cần có các cách tiếp cận phù hợp để hạn chế các rủi ro đó.  

Mặc dù tổng mức đầu tư xã hội cho KHCN liên tục tăng từ 0,19% GDP năm 2011 lên 0,53% năm 2020, nhưng chưa đạt mục tiêu 2% GDP vào năm 2020. Do đó, cần chọn vấn đề sao cho ít rủi ro nhất dựa trên khả năng chấp nhận của thị trường, khả năng tự chủ công nghệ và khả năng đầu tư của Nhà nước và của xã hội... Tuy nhiên, ngay cả việc tiếp cận thận trọng như vậy, xác suất rủi ro vẫn có, chúng ta cần phải chấp nhận.   

Nêu dẫn chứng bản thân, GS.TS.Lê Huy Hàm cho biết, năm 2014, các cán bộ Viện Di truyền Nông nghiệp đi công tác, thực tập ở nước ngoài báo cáo về việc các nghiên cứu về chỉnh sửa gene trên cây trồng rất sôi động, Viện cần tiếp cận ngay. Nhóm đã đề xuất và được Bộ NN&PTNT phê duyệt thực hiện. Đến nay, nhóm nghiên cứu ở Viện Di truyền Nông nghiệp đã chỉnh sửa thành công cùng lúc 2 gene liên quan đến bệnh bạc lá ở lúa. Thử nghiệm cho thấy, dòng lúa tạo ra đã kháng được hầu hết các chủng bạc lá chính ở khu vực miền Bắc. Đó là thông tin rất tốt, vì bệnh bạc lá ở lúa hàng năm gây hại hàng trăm tỷ đồng cho sản xuất. Tuy nhiên, vì lúa là loại cây trồng xuất khẩu, phần lớn các nước chưa chấp nhận lúa chuyển gene, nên nghiên cứu mới dừng ở phòng thí nghiệm. Đó là rủi ro.

"Nhưng cũng không thể nói chấp nhận rủi ro theo một cách đơn giản, chúng ta phải có một cách tính toán, bàn bạc rất cặn kẽ để quản lý rủi ro. Đó là trách nhiệm của các nhà khoa học, của các hội đồng KHCN, các nhà quản lý, tránh tạo kẽ hở trong quản lý nhà nước về KHCN", GS.TS. Lê Huy Hàm nói.

Bình luận thêm về các chính sách KHCN hiện nay, GS. Lê Huy Hàm cho rằng, thước đo hiệu quả của các chính sách thể hiện ở chỗ: Thứ nhất, có thu hút được người giỏi về và ở lại làm việc, cống hiến cho KHCN hay không? Đó là điểm đầu tiên và cốt lõi. Thứ hai, giá trị của các sản phẩm mà các hoạt động KHCN và đổi mới sáng tạo do các viện, trường tạo ra. Thứ ba, tỉ lệ đầu tư của doanh nghiệp cho phát triển nghiên cứu và ứng dụng KHCN. Hiện nay tỉ lệ này còn thấp, cần phải tìm ra điểm nghẽn để cởi nút thắt. 

Đây cũng là những nội dung mà các đại biểu Quốc hội đã tập trung tại phiên chất vấn và Bộ trưởng Bộ KH&CN đã cơ bản trả lời được, có đề xuất định hướng, phương án cụ thể để xử lý các vấn đề trong thời gian tới.

Cũng theo GS. Lê Huy Hàm, tháo gỡ những khó khăn vướng mắc để KHCN và đổi mới sáng tạo phát triển là việc nhất định phải làm, nếu chúng ta muốn đưa đất nước tiến lên bằng KHCN và đổi mới sáng tạo. Nếu không liên tục cập nhật, đổi mới, hệ thống cơ chế dễ bị lạc hậu, lại trở thành yếu tố kìm hãm phát triển KHCN và đổi mới sáng tạo. Quá trình đổi mới này bắt đầu từ Đảng, Quốc hội và Chính phủ. Đây cũng là lĩnh vực gắn với nhiều ngành nên một mình Bộ KH&CN cũng không thể thành công được nếu không có sự vào cuộc của liên ngành, cả hệ thống chính trị.

Hoàng Giang