Tư duy quản trị với đơn vị dưới cơ sở ở khu vực đô thị

Đơn vị dưới cơ sở

Từ góc nhìn hệ thống quản trị quốc gia, các đơn vị dưới cơ sở ở Việt Nam như khu dân cư, tổ dân phố, tổ nhân dân, thôn, ấp… không phải là một cấp chính quyền, mà là những cộng đồng vận hành theo cơ chế tự quản. 

Các đơn vị này có vai trò quan trọng khi trực tiếp tham gia triển khai hầu hết các chính sách liên quan đến đời sống dân sinh hàng ngày. Cán bộ dưới cơ sở không hưởng lương mà được nhận các khoản phụ cấp từ chính quyền nhưng rất hạn hẹp, chưa tương xứng với khối lượng công việc mà họ triển khai.

Vai trò của người đứng đầu đơn vị dưới cơ sở (trưởng khu, tổ trưởng) chủ yếu là phổ biến thông tin, triệu tập các cuộc họp về vấn đề của cộng đồng, tổ chức các sự kiện hoặc hoạt động tập thể, thu thập các phản ánh của người dân, vận động đóng góp. Do không có thẩm quyền hành chính nên các trưởng khu, tổ trưởng chỉ có thể tư vấn, hướng dẫn người dân chứ không thể trực tiếp ra quyết định xử lý các vấn đề đa dạng mà người dân gặp phải.

Các khu, tổ dân phố ở khu vực đô thị hay thôn, ấp (trước đây là làng, xóm) ở địa bàn nông thôn đã tồn tại từ lâu. Mô hình cộng đồng dân cư tự quản rất phù hợp với các địa bàn rộng, quy mô dân số nhỏ, cư trú rải rác, giao thông đi lại và giao tiếp với chính quyền còn khó khăn. Khi đó, người đứng đầu các khu, tổ, thôn, ấp hoạt động như người đại diện của chính quyền, đảm nhiệm vai trò trực tiếp kết nối giữa chính quyền và người dân, phổ biến chủ trương, chính sách, nắm bắt tình hình địa bàn, và lắng nghe nguyện vọng của người dân để chuyển tải tới chính quyền.

Tuy nhiên, mô hình hai cấp đơn vị dưới cơ sở, chia nhỏ cụm dân cư như tại TPHCM trong hơn 30 năm qua ngày càng bộc lộ những bất cập tại các địa bàn đô thị hiện đại. 

Bên cạnh mật độ dân số cao, cư trú tập trung, người dân đô thị nói chung hiện đã có điều kiện sống và trình độ dân trí cao hơn, có ý thức và khả năng chủ động tự giải quyết các công việc với chính quyền. Giao thông đi lại cũng dễ dàng hơn, người dân có nhiều kênh hơn để giao tiếp với chính quyền địa phương. Chính bởi thế, nhu cầu của họ với các cán bộ dưới cơ sở sẽ ngày càng giảm.

Chủ trương của TPHCM

Mới đây, Ban Thường vụ Thành uỷ TPHCM đã thông qua chủ trương về sắp xếp lại các đơn vị dưới cơ sở. Theo đó, các tổ dân phố, tổ nhân dân sẽ được bố trí lại để giảm từ 27.400 tổ hiện tại xuống còn 5.200 khu phố, ấp, tức giảm khoảng 80%. Mô hình mới sẽ không còn các tổ dân phố, mà hình thành các khu phố với khoảng 450 hộ (1.800 nhân khẩu), và ấp với khoảng có 350 hộ (1.400 nhân khẩu). 

Ưu điểm dễ thấy nhất từ chủ trương đúng đắn nhằm sắp xếp lại các đơn vị dưới cơ sở là sẽ giúp TPHCM tinh gọn bộ máy tổ chức, giảm số lượng chức danh hưởng phụ cấp hàng tháng ở mỗi địa bàn, từ 13 xuống 3-5 vị trí. Nhờ đó, tổng kinh phí hàng năm sẽ giảm từ 527 tỷ đồng xuống gần 483 tỷ đồng, tương đương 8%. 

Tiếp đó, do quy mô đội ngũ cán bộ được thu gọn hơn, chính quyền phường, xã cũng thuận lợi hơn trong quản lý đội ngũ cộng tác viên dưới cơ sở. Việc phổ biến và triển khai các chủ trương, chính sách cũng nhanh hơn, thống nhất và nhất quán hơn. Ưu điểm thứ ba là sự tập trung khối lượng công việc, gia tăng trách nhiệm, cùng với đó là lợi ích sẽ giúp vị trí trưởng khu trở nên quan trọng hơn, có thể trở thành một công việc được nhiều người quan tâm hơn.

Thách thức đầu tiên sau khi sắp xếp lại các đơn vị dưới cơ sở tại TPHCM là quy mô số hộ tại mỗi khu, phạm vi phụ trách rộng hơn trong khi số lượng người làm việc lại giảm mạnh. Sự gia tăng tính chất phức tạp và áp lực công việc là điều có thể dự báo. 

Thực tế này đòi hỏi cán bộ dưới cơ sở phải đáp ứng những yêu cầu mới, cả về kiến thức, kỹ năng, sức khỏe… để phù hợp với trách nhiệm trong bối cảnh mới. Nếu không có sự tính toán kỹ lưỡng về tiêu chuẩn nhân sự, chức năng, nhiệm vụ, và vai trò của các trưởng khu thì Thành phố có thể đạt được mục tiêu tinh gọn bộ máy nhưng việc cải thiện hiệu lực và hiệu quả hoạt động của các đơn vị dưới cơ sở sẽ vẫn là dấu hỏi.

Tư duy phổ biến ở nước ta từ trước đến nay là "quản lý xã hội", nhấn mạnh vai trò của chính quyền, đặt lòng tin tuyệt đối vào đội ngũ cán bộ chính quyền, nguồn lực từ chính quyền, cũng như các cộng tác viên được chính quyền tuyển chọn và bảo đảm lợi ích. Chính thực tế này đã góp phần hình thành thói quen suy nghĩ coi đơn vị dưới cơ sở như cánh tay nối dài của chính quyền, và vì thế mà có thể giao nhiều việc cho họ thực hiện. 

Cách tiếp cận như vậy đã khuyến khích thói quen làm việc theo trật tự thứ bậc, lệ thuộc vào cơ chế hành chính vốn kém linh hoạt, giới hạn các nguồn lực, chưa phát huy được vai trò của các chủ thể tư nhân và cộng đồng thông qua cơ chế cạnh tranh và tự nguyện.

Tư duy quản trị cộng đồng

Trong bối cảnh đô thị hiện đại như tại TPHCM hiện nay, cần xác lập tư duy "quản trị cộng đồng" với các đơn vị dưới cơ sở. 

Theo đó, với các cộng đồng tự quản, chúng ta cần nhấn mạnh vai trò của nhiều chủ thể (chính quyền, người dân, đơn vị, tổ chức trên địa bàn…), sự đa dạng của cơ chế hoạt động (hành chính, thị trường, tự nguyện), cũng như các nguồn lực (công, tư, cộng đồng) để hướng đến linh hoạt đáp ứng nhu cầu của người dân, gia tăng mức độ hài lòng của người dân với hoạt động quản trị địa phương. Để áp dụng tư duy quản trị với đơn vị dưới cơ sở, cần thực hiện một số giải pháp sau đây:

Thứ nhất, cần xác định lại thật rõ ràng chức năng, nhiệm vụ, phạm vi hoạt động của các trưởng khu cho phù hợp với bối cảnh địa phương hiện tại. Định vị lại vị trí và vai trò của trưởng khu sẽ giúp giảm thiểu nguy cơ giao việc tùy tiện, biến trưởng khu thành "cái túi" tiếp nhận và triển khai công việc của chính quyền cơ sở, dẫn đến sự quá tải vai trò.

Thứ hai, cần tôn trọng vị thế và vai trò của các chủ thể cộng đồng, từ đó có thể tính đến huy động các nguồn lực đa dạng từ phía họ. Với tư duy quản trị cộng đồng, mọi nhu cầu và lợi ích chính đáng của các chủ thể cần phải được tôn trọng, bảo vệ, và đáp ứng. Đây chính là cơ sở chính đáng để thu hút họ tham gia vào quản trị cộng đồng và cộng đồng có thể đề ra quy định đóng góp, tạo thêm nguồn lực để cùng với chính quyền bảo đảm được chế độ đãi ngộ cho các trưởng khu.

Thứ ba, để bảo đảm chất lượng nhân sự cho các vị trí trưởng khu, chính quyền thành phố cũng cần xem xét lại các tiêu chí về sức khỏe, kiến thức, kỹ năng, hiểu biết và uy tín xã hội, mức độ thành thạo công nghệ, để lựa chọn nhân sự. Theo đó, những người dưới 65 tuổi có thể là phù hợp nhất với khối lượng và tính chất công việc, và những áp lực mà một trưởng khu có thể phải đối diện.

Thứ tư, chính quyền thành phố cần tiếp tục đẩy mạnh tiến trình xây dựng chính quyền điện tử, đặc biệt là các dịch vụ công phổ biến, để người dân có thể trực tiếp giải quyết công việc với chính quyền, qua đó giảm bớt khối lượng công việc cho các trưởng khu, giúp họ có thể hoàn thành tốt nhiệm vụ.

TS. Nguyễn Văn Đáng

Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh