Từ vụ án ở Bình Phước đến việc giáo dục đạo đức cho giới trẻ

Đại tá, Tiến sĩ  Đỗ Cảnh Thìn, Phó Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu tội phạm học và Điều tra tội phạm (Học viện Cảnh sát Nhân dân) nhấn mạnh điều này khi trao đổi với phóng viên về vụ trọng án vừa xảy ra ở Bình Phước.

Vụ án ở Bình Phước gây chấn động dư luận khi một thanh niên chưa hề có tiền án tiền sự, được coi là hiền lành, bỗng phạm tội ác tày đình, cướp đi sinh mạng của 6 người trong một gia đình. Dưới góc độ tâm lý tội phạm, ông có thể lý giải như thế nào về việc thủ phạm giết 6 người đã từng gắn bó thân thiết với mình, một người từng là người yêu?

Đại tá Đỗ Cảnh Thìn: Tội phạm “thiên hình, vạn trạng” và trong mỗi vụ án có những tính chất, mức độ, phương thức, thủ đoạn, hậu quả khác nhau. Và, theo đó, diễn biến tâm lý, hành vi của tội phạm cũng rất khác nhau. Nhìn lại vụ án này cho thấy, thủ phạm đã sự chuẩn bị rất kỹ cho kế hoạch gây án, từ ý định (âm mưu), phương án, phương tiện đến cách thức thực hiện hành động; hành vi che giấu tội phạm, đối phó với cơ quan điều tra… Khi gây án, đối tượng thực hiện rất quyết liệt, dã man, lạnh lùng, quyết tâm thực hiện tội phạm đến cùng. Những điều này đã thể hiện đối tượng là tên tội phạm thực sự nguy hiểm, chai sạn cảm xúc, hành động theo sự thúc đẩy vì mục đích tối thượng là thỏa mãn nhu cầu của bản thân một cách bản năng, không suy nghĩ đến những hậu quả đối với nạn nhân, xã hội và cho chính đối tượng.

Việc đối tượng chưa có tiền án, tiền sự không phải là “tiêu chí” duy nhất và quan trọng nhất để đánh giá bản chất của tội phạm. Sự tha hóa nhân cách, đạo đức, lối sống không chỉ được biểu hiện bằng quá khứ phạm pháp mà nó diễn ra âm thầm, đa chiều, phức tạp và đến khi có các nguyên nhân, điều kiện phù hợp nó sẽ bộc lộ bằng hành vi phạm tội. Nói một cách khác, những vụ giết người ghê rợn, lạnh lùng như trên chủ yếu là hệ quả của sự tác động từ nhiều yếu tố tiêu cực mà không phải là hiện tượng mang tính “đột xuất, bất ngờ”, không phải là việc “bỗng dưng”.

Nhiều người chúng ta thường thiên về cảm xúc trực giác để đưa ra những đánh giá về bản chất, tính cách con người. Điều này có những hạt nhân hợp lý nhất định, nhưng tư duy một chiều như vậy thực sự là phiến diện, hời hợt, phản khoa học. Thuyết sinh vật học tội phạm mà điển hình là Lombroso đã coi yếu tố sinh học là cái quyết định sự hình thành, phát triển nhân cách, hệ thống nhu cầu, phẩm chất đạo đức, hành vi ứng xử của con người. Nhưng tính phản khoa học của nó cũng bị chính nhiều nhà tội phạm học tư sản phê phán. Vì vậy, “nhìn mặt có vẻ hiền lành” chỉ là những nhận thức cảm tính.

Lực lượng công an đã tập trung phá án nhanh, trấn an được dư luận và lòng dân. Theo ông, những yếu tố nào khiến vụ án nghiêm trọng này được phá một cách nhanh chóng?

Đại tá Đỗ Cảnh Thìn: Điều tra khám phá vụ án, truy bắt và xử lý tội phạm là một quá trình hết sức khó khăn, vất vả, gian khổ, nguy hiểm. Không ai có thể nói rằng vụ án nào là dễ, vụ án nào là khó; mỗi vụ án có những khó khăn, phức tạp riêng. Đặc biệt với những vụ án gây hậu quả đặc biệt nghiêm trọng, phương thức, thủ đoạn phạm tội tinh vi, xảo quyệt, tàn bạo, gây bức xúc dư luận thì công tác điều tra càng khó khăn và sức ép càng lớn.

Vụ án xảy ra ở Bình Phước được phá nhanh, trước hết là ý thức trách nhiệm trước nhiệm vụ được giao; là sự mưu trí, dũng cảm, sáng tạo; là năng lực, kinh nghiệm, trình độ của lực lượng điều tra rất cao; đặc biệt là sự chỉ đạo của lãnh đạo các cấp Công an; sử dụng đồng bộ nhiều biện pháp; là sự giúp đỡ của nhân dân và sự phối hợp có hiệu quả với các cơ quan chức năng ở địa phương.

Tội phạm hình sự đang có xu hướng ngày càng trẻ hóa. Hành vi phạm tội ở người trẻ ngày càng man rợ. Theo ông, những nhân tố nào dẫn đến tình trạng này?

Đại tá Đỗ Cảnh Thìn: Lý giải về hiện tượng này cần phải được nhìn nhận trên nhiều bình diện từ tâm lý, nhận thức, giáo dục, môi trường xã hội… Trong môi trường cuộc sống nhiều cạnh tranh, nhiều sức ép từ việc làm, những khó khăn về kinh tế, vướng mắc trong đời sống, sự phân tầng xã hội diễn ra gay gắt, những mặt tiêu cực của “yếu tố thị trường”, những mâu thuẫn, xung đột trong cuộc sống hằng ngày… đã làm cho một bộ phận dân chúng, nhất là những người trẻ tuổi không thích nghi được. Họ chạy theo giá trị ảo, thiếu kỹ năng sống, quan niệm lệch lạc về giá trị cuộc sống… nên khi không thỏa mãn được nhu cầu cá nhân, họ mất phương hướng, tiêu cực trong suy nghĩ và hành động, đặc biệt là những hành động cực đoan, gây tội ác.

Bên cạnh đó, những hình ảnh bạo lực, lạnh lùng, vô cảm; lối sống nặng về tranh đoạt vật chất, ăn chơi sa đọa, lười biếng, thích hưởng thụ, chạy theo đồng tiền bằng mọi giá hay những phương thức, thủ đoạn tàn bạo, dã man, phi nhân tính của tội phạm… lan tràn trên sách báo, phim ảnh, Internet, mạng xã hội đang hằng ngày, hằng giờ tác động, “thẩm thấu” vào nhận thức, lối sống, hành vi của không ít người, nhất là những người trẻ tuổi chưa có nhiều kinh nghiệm sống và kỹ năng sống.

Mặc dù các cơ quan chức năng cũng như xã hội đã và đang quyết liệt đấu tranh phòng, chống tội phạm, nhưng tội phạm - trong đó có những tội phạm đặc biệt nguy hiểm, lại không thể loại bỏ trong một sớm, một chiều, thậm chí có nhiều loại tội phạm mới, với những phương thức, thủ đoạn phạm tội mới cũng sẽ xuất hiện cùng với quá trình hội nhập và toàn cầu hóa.

Theo ông, làm thế nào để phòng ngừa và hạn chế tình trạng này?

Đại tá Đỗ Cảnh Thìn: Để hạn chế, ngăn chặn tình trạng này, cần phải tiến hành đồng bộ nhiều giải pháp, đòi hỏi nỗ lực của các cơ quan chức năng cũng như toàn xã hội. Muốn vậy, giải pháp chiến lược là phải phát triển kinh tế-xã hội để thu hẹp khoảng cách giàu nghèo, tạo điều kiện để người dân có cuộc sống tốt hơn; phải xây dựng môi trường xã hội lành mạnh; khơi dậy những giá trị truyền thống tốt đẹp; đấu tranh, bài trừ, hạn chế, đẩy lùi những hiện tượng tiêu cực, những xu hướng, trào lưu, biểu hiện lệch chuẩn.

Bên cạnh đó, cần phát huy sức mạnh, vai trò, trách nhiệm của các cấp, các ngành, các đoàn thể xã hội trong phòng ngừa tội phạm, giữ gìn an ninh trật tự. Phải chú trọng công tác tuyên truyền, phổ biến giáo dục pháp luật, đạo đức, các chuẩn mực xã hội qua đó tạo sự “đề kháng” với tình trạng tội phạm. Một khi, người ta biết rõ hành vi đó nhất định bị lên án, nhất định bị xử lý, bị trừng phạt… hẳn người đó sẽ có những điều chỉnh hành vi của mình. Vai trò của gia đình, của nhà trường và cộng đồng dân cư là hết sức quan trọng trong việc phòng ngừa, ngăn chặn và đấu tranh chống tội phạm. Mỗi người, mỗi gia đình cần “tích cực bảo vệ mình”.

Hãy tạo dựng một cuộc sống lành mạnh, lối sống tích cực; hãy hóa giải những cạnh tranh, mâu thuẫn, xung đột, căng thẳng,… trong quan hệ, làm ăn, trong sinh hoạt hàng ngày. Cần có ý thức cảnh giác với các phương thức, thủ đoạn của tội phạm; áp dụng các biện pháp cần thiết đảm bảo an toàn cho bản thân và gia đình; chú ý trang bị các thiết bị bảo vệ, các hình thức báo động hay liên lạc với cộng đồng và cơ quan chức năng… qua đó hạn chế đến mức thấp nhất điều kiện tội phạm có thể lợi dụng gây án.

Cần trang bị cho mình những “kỹ năng thoát hiểm” khi rơi vào hoàn cảnh bất lợi như bị tội phạm đột nhập, tấn công, giăng bẫy, cướp tài sản… nhằm bảo toàn tính mạng, sức khỏe, tài sản. Đặc biệt, cần tiếp tục nâng cao năng lực phòng ngừa và đấu tranh, xử lý tội phạm đạt hiệu quả cao hơn.

Trần Tiệp