Xét duyệt nhiệm vụ KH&CN chỉ còn 4 tháng: 'Cú hích' từ chính sách

Đây không chỉ là sự thay đổi về chính sách mà còn là một cuộc cách mạng trong tư duy quản lý, hứa hẹn tạo ra một "cú hích" thực sự cho hoạt động nghiên cứu và đổi mới sáng tạo tại Việt Nam.

Trao đổi với Báo điện tử Chính phủ, PGS.TS Đào Ngọc Chiến, Giám đốc Quỹ Phát triển KH&CN quốc gia (Nafosted) chia sẻ, trước đây, ngoài Nafosted, Bộ KH&CN còn có các đơn vị sự nghiệp và các văn phòng chương trình quốc gia cùng tham gia xét duyệt, tài trợ. Điều này nhiều khi dẫn đến sự phân tán nguồn lực, thiếu đồng bộ trong quản lý.

"Với định hướng sắp xếp bộ máy tinh gọn và triển khai Luật KHCN và đổi mới sáng tạo, Bộ KH&CN đã thực hiện hợp nhất 3 đơn vị lớn về quản lý ngân sách KH&CN cấp quốc gia về một đầu mối. Sứ mệnh của Quỹ giờ đây không chỉ là tài trợ, mà còn là tổng hợp, hợp nhất chức năng của tất cả các đơn vị quản lý kinh phí trước đây. Chúng tôi sẽ là cơ quan duy nhất thực hiện việc tài trợ cho các hoạt động nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ cấp quốc gia, từ nghiên cứu cơ bản, nghiên cứu ứng dụng đến các dự án sản xuất thử nghiệm", ông Chiến khẳng định.

Sự thay đổi này không chỉ là một phép cộng cơ học mà mang ý nghĩa chiến lược, tạo ra sự thống nhất trong chính sách, chuyên nghiệp hóa quy trình và quan trọng nhất là nâng cao hiệu quả sử dụng ngân sách nhà nước cho KH&CN. Quỹ Nafosted sẽ đóng vai trò trung tâm trong việc hỗ trợ nguồn lực cho hệ thống, góp phần điều phối các dòng chảy tài chính một cách khoa học, minh bạch và hiệu quả, bên cạnh các quỹ của bộ, ngành và địa phương.

Chấp nhận rủi ro: Cởi trói tư duy, mở đường cho đột phá

Chia sẻ về cơ chế chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu khoa học, ông Đào Ngọc Chiến cho hay, nghiên cứu khoa học, về bản chất, luôn tiềm ẩn sự không chắc chắn, yếu tố bất định. Việc quá chú trọng vào thành công tuyệt đối đã vô hình trung tạo ra một rào cản tâm lý, khiến các nhà khoa học ngần ngại theo đuổi những ý tưởng táo bạo.

"Khái niệm chấp nhận rủi ro đã được nhắc đến nhiều, nhưng đến nay mới chính thức được luật hóa. Cơ chế này có thể hiểu đơn giản là: Nếu nhà khoa học đã làm đúng quy trình, chi tiêu hợp lý, nỗ lực hết sức nhưng vì yếu tố khách quan mà đề tài không đạt kết quả cuối cùng, thì đó được xem là rủi ro trong nghiên cứu. Khi đó, kinh phí đã sử dụng hợp lý sẽ không phải thu hồi và nhà khoa học cũng không phải chịu các hình thức chế tài", ông Chiến giải thích.

Đây là một bước tiến vượt bậc, cởi trói hoàn toàn về tâm lý và áp lực cho các nhà nghiên cứu. "Điều này sẽ khuyến khích các nhà khoa học mạnh dạn đề xuất những ý tưởng lớn, có tính đột phá, thậm chí là những ý tưởng 'xa tầm với'. Chúng ta đều biết, nếu chỉ hoạt động trong vòng an toàn thì sẽ không bao giờ có đột phá. Chấp nhận rủi ro có kiểm soát chính là tiền đề để tạo ra những thành tựu khoa học đỉnh cao", Giám đốc Nafosted nhấn mạnh.

Thủ tục xét duyệt 4 tháng: Cuộc cách mạng về tốc độ và hiệu quả

Thực tế cho thấy, việc chậm trễ trong cấp kinh phí có khi kéo dài đến 2 năm, đã khiến nhiều ý tưởng khoa học tiên phong trở nên lỗi thời, mất đi cơ hội ứng dụng. Luật KH&CN và đổi mới sáng tạo mới, cùng quyết tâm cải cách của Quỹ Nafosted, được kỳ vọng tạo ra một cuộc cách mạng về tốc độ.

"Đây là một cải cách mang tính cách mạng. Chúng tôi đang phấn đấu rút ngắn toàn bộ quy trình này xuống chỉ còn 4 tháng", ông Chiến chia sẻ. Để đạt được mục tiêu tham vọng này, Quỹ Nafosted đang tiến hành nhiều cải cách đồng bộ.

Theo đó, Quỹ đã số hóa toàn diện. Toàn bộ quá trình xét duyệt, từ nộp hồ sơ, phản biện kín, đánh giá của hội đồng, đều được thực hiện online trên một nền tảng quản lý thống nhất của Bộ KH&CN. Đơn vị chủ trì chỉ cần gặp trực tiếp Quỹ một lần duy nhất để thương thảo và ký hợp đồng.

Về chủ động về tài chính, Quỹ sẽ được cấp kinh phí từ đầu năm. Thay vì chờ đợi phân bổ theo kế hoạch, Nafosted có thể cấp tiền cho đề tài ngay sau khi hợp đồng được ký thông qua lệnh chi tiền. Nguồn lực tài chính luôn sẵn sàng, không còn độ trễ.

Để chuyển đổi từ tiền kiểm sang hậu kiểm, cơ chế quản lý mới thực hiện khoán chi đến sản phẩm cuối cùng. Quỹ không kiểm soát chi tiết từng hóa đơn, chứng từ như trước, mà tập trung vào việc giám sát và đánh giá đầu ra, hiệu quả và tác động của nghiên cứu. Điều này trao quyền tự chủ và tự chịu trách nhiệm lớn hơn cho nhà khoa học, giúp họ tập trung hoàn toàn vào chuyên môn.

Doanh nghiệp là trung tâm: Thúc đẩy liên kết "Ba nhà"

Với quan điểm doanh nghiệp là trung tâm của hệ thống đổi mới sáng tạo quốc gia, Quỹ Nafosted đang chủ động đóng vai trò cầu nối, thúc đẩy mạnh mẽ mô hình liên kết "Ba nhà" (Nhà nước - Nhà khoa học - Doanh nghiệp).

"Chúng tôi nhận thấy có nhiều doanh nghiệp có nhu cầu nhưng không biết tìm đến ai và nhiều Viện, Trường có tiềm năng nhưng chưa tìm được 'đầu ra'. Quỹ sẽ chủ động hơn nữa trong việc tạo cơ hội, thậm chí đi thúc đẩy việc kết nối giữa các bên", ông Chiến cho biết.

Thông qua vai trò trung gian này, các kết quả nghiên cứu sẽ được định hướng để giải quyết các bài toán thực tiễn của doanh nghiệp và thị trường, từ đó nâng cao khả năng thương mại hóa và đóng góp trực tiếp vào sự phát triển kinh tế - xã hội.

Trong các đợt kêu gọi gần đây, Quỹ đã tiếp nhận gần 1.000 đề xuất, trong đó có 644 đề tài nghiên cứu cơ bản và 339 đề tài nghiên cứu ứng dụng. Đặc biệt, có khoảng 60 đề tài tiềm năng hướng tới phát triển sản phẩm công nghệ chiến lược quốc gia, cho thấy sự hưởng ứng mạnh mẽ từ cộng đồng.

Thách thức phía trước: Nhân lực và sự liêm chính

Dù hành lang pháp lý đã thông thoáng hơn, song theo Giám đốc Nafosted, vẫn còn nhiều thách thức phía trước.

Thách thức lớn nhất đến từ nguồn nhân lực. Để đánh giá chính xác các đề tài mang tính đột phá, đặc biệt là các sản phẩm công nghệ chiến lược, Quỹ cần một đội ngũ chuyên gia không chỉ giỏi về khoa học kỹ thuật mà còn phải am tường về thị trường, tài chính, sở hữu trí tuệ và chuyển giao công nghệ. Lực lượng chuyên gia hội tụ đủ các yếu tố này ở Việt Nam hiện còn mỏng.

Bên cạnh đó, khi cơ chế được "mở" ra (đầu vào thông thoáng, chấp nhận rủi ro, không thu hồi tiền), nguy cơ một số đối tượng lợi dụng chính sách cũng hiện hữu.

"Để hạn chế rủi ro này, chúng tôi đang xây dựng một nền tảng quản lý hoạt động KH&CN quốc gia. Mọi hoạt động của đề tài, từ tiến độ đến chi tiêu, đều phải được cập nhật trên hệ thống để Quỹ thực hiện giám sát từ xa. Mọi thứ được công khai, minh bạch và khi đó, chính cộng đồng khoa học, xã hội và các cơ quan báo chí sẽ cùng chúng tôi giám sát. Chúng tôi tin rằng, với tinh thần liêm chính khoa học được đề cao, những lo lắng này sẽ dần được khắc phục," ông Chiến bày tỏ.

Ông Chiến kỳ vọng nếu được triển khai hiệu quả, những cải cách này sẽ trở thành "cú hích" lớn, đưa hoạt động KH&CN Việt Nam tiến gần hơn tới các chuẩn mực quốc tế, góp phần xây dựng nền kinh tế tri thức và nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia trong kỷ nguyên mới.

Thu Giang