Vùng đất Nam Cường xưa và khu đô thị mới Lào Cai – Cam Đường ngày nay

Đi trên đại lộ Trần Hưng Đạo, nhiều người từng ở Lào Cai, hoặc mới đến lần đầu đều trầm trồ ngợi khen ý tưởng “dời đô” đón cơ hội vàng của thành phố trẻ biên cương nơi cửa ngõ phía Tây Bắc của đất nước.

Còn nhớ những năm đầu tái lập tỉnh Lào Cai, vùng đất này còn hoang vu, hẻo lánh, mang tên xã Nam Cường, bao gồm cả phường Nam Cường và Bắc Cường hiện nay.

Ngược dòng lịch sử, trước khi thành lập tỉnh LaoKay vào năm 1907, đất Nam Cường còn nằm trong đất xã Cam Đường và là vùng bãi ven hữu ngạn sông Hồng, kéo dài từ nam cửa ngòi Đum xuống tận cửa ngòi Đường, thuộc châu Bảo Thắng. Xã Nam Cường có các thôn: An Lạc, Tân Lập của đồng bào miền xuôi lên cuối thế kỷ XIX, các bản: Xuân Ba, Lùng Thàng, Cửa Cải của đồng bào Dao Tuyển; các làng: Tùng Tung, Pắc Tà, Vĩ Kim, Châu Úy, Đồng Hồ của đồng bào Giáy… Năm 1886, người Pháp cho làm đường nhỏ Phố Lu - Gia Phú - Cốc Lếu, khu đồi thấp đường chạy qua nơi đây vẫn là rừng già rất nhiều thú dữ.

Thời kỳ chiến tranh thế giới thứ hai xảy ra, sau khi Nhật rút chạy khỏi mỏ, bến quặng Làng Giàng bị đánh sập và mỏ apatit Cam Đường bị đóng cửa, một số phu mỏ đã ở lại khai phá, định cư, góp phần lập làng Soi Lần, Cửa Ngòi, Làng Nhớn...

Sau ngày Lào Cai giải phóng, tháng 10/1950, xã Cam Đường của huyện Bảo Thắng được chia ra thành 4 xã: Cam Đường, Hợp Thành, Tả Phời, Nam Cường. Vào đầu những năm sáu mươi của thế kỷ trước, miền đất trù phú thuộc xã Nam Cường có thêm các làng mới của đồng bào khai hoang miền xuôi lên như: làng Đông Hà, làng Mới Tùng Tung. Khi mỏ Cam Đường được khôi phục lại, nhất là những năm xây dựng hợp tác xã, khu đất bãi bằng phía sau làng Tùng Tung giáp với Đông Hà và thôn Mỏ Sinh được quy hoạch, xây dựng Trại chăn nuôi lợn thuộc Ty Thương nghiệp Lào Cai - một mô hình chăn nuôi công nghiệp thời đó, cung cấp thực phẩm cho công nhân mỏ và thị xã Lào Cai. Năm 1977 – 1979, dự án xây dựng khu tuyển quặng apatit Bãi Bằng được triển khai thì trại chăn nuôi được giải thể và chuyển giao đất cho mỏ xây dựng nhà máy, lúc đó vào loại lớn nhất Đông Nam Á, do Liên Xô giúp đỡ xây dựng. Sau chiến sự tháng 2/1979, Trung ương quyết định di dời nhà máy này về xây dựng ở Tằng Loỏng.

Khu đô thị mới Lào Cai - Cam Đường hiện nay chính là toàn bộ diện tích xã Nam Cường (bao gồm phường Bắc Cường và phường Nam Cường) cùng một phần của xã Cam Đường (trước năm 1976 đều trực thuộc huyện Bảo Thắng) và thôn Mỏ Sinh thuộc tiểu khu Bắc Lệnh nằm trong phần địa giới hành chính của thị xã Cam Đường ngày xưa. Vùng đất này có phường mới Bình Minh vốn là một phần từ đất xã Cam Đường chia ra và đã từng nổi danh từ thời Lao Cai chưa sáp nhập với Yên Bái, Nghĩa Lộ thành tỉnh Hoàng Liên Sơn. Cam Đường là vùng quê cách mạng của tỉnh Lao Cai với địa danh làng Soi Lần - Cửa Ngòi là nơi đón đưa cán bộ cách mạng từ vùng tự do Lục Yên Châu (tỉnh Yên Bái) lên hoạt động cách mạng ở vùng địch hậu Lào Cai những ngày gian khó nhất trong kháng chiến chống thực dân Pháp.

Bia lịch sử nơi thành lập chi bộ xã Cam Đường - chi bộ nông thôn đầu tiên của tỉnh Lào Cai - ngày 10/10/1948.

Làng Soi Lần cũng chính là nơi ra đời chi bộ xã Cam Đường, chi bộ nông thôn đầu tiên của tỉnh Lào Cai tháng 10/1948. Đây là cái nôi cách mạng, các bến sông là điểm đưa đón cán bộ, trong đó có đồng chí Tô Vũ, Bí thư chi bộ nông thôn đầu tiên của Lào Cai về hoạt động, gây dựng phong trào. Nhiều cụ cao niên của làng Soi Lần vẫn kể cho con cháu nghe về câu gọi đò: Ơi cầu Xum! chắc là có cán bộ vượt sông Hồng về hoạt động thời gian khó nhất.

Nơi đây cũng đã từng in dấu chân Bác Hồ khi Người cùng phái đoàn của Trung ương Đảng và Chính phủ đi tầu hỏa từ Hà Nội lên ga Làng Giàng và tiếp đó theo xe goòng trên đoạn đường sắt đang mở qua đất Cửa Ngòi, làng Chiềng... để vào thăm cán bộ, công nhân, nhân dân địa phương ở khu mỏ apatit Cam Đường ngày 23/9/1958.

Vùng đất xã Nam Cường trong những năm kháng chiến chống Mỹ luôn được báo Lao Cai đổi mới và đài truyền thanh tỉnh Lao Cai thường xuyên cử phóng viên tới viết bài, chụp ảnh biểu dương vì đây là một trong những địa phương tiêu biểu của tỉnh Lao Cai trong những năm “Thóc không thiếu một cân, quân không thiếu một người” chi viện cho chiến trường miền Nam cùng tỉnh Thủ Dầu Một anh em kết nghĩa đánh giặc. Những cánh đồng lúa rộng 20 – 30 héc-ta của Nam Cường như Tùng Tung, Lùng Thàng, Đồng Hồ, Cốc Xa, Vĩ Kim, An Lạc... là những vựa thóc nuôi bà con xã viên và chi viện cho chiến trường nay đã bị san phẳng dành đất cho khu đô thị mới Lào Cai – Cam Đường và khai trường khai thác mỏ apatit.

Cũng ngày ấy, làng An Lạc, Pắc Tà, Tân Lập (nay thuộc phường Bắc Cường) là nơi có kinh nghiệm trồng rau xanh vụ đông trên đất lúa mùa cung cấp cho thị xã Lào Cai và các làng Đông Hà, Lùng Thàng, Tùng Tung, Cốc Xa (nay thuộc phường Nam Cường) biết ngăn khe suối nuôi cá trắm cỏ hoặc trồng rau lang, nấu rượu sắn lấy bỗng nuôi lợn lai kinh tế để bán cho công nhân mỏ cải thiện bữa ăn cuối tuần.

Những năm đánh Mỹ, vùng đất Nam Cường là nơi sơ tán của Ban chỉ huy công an vũ trang nhân dân tỉnh Lao Cai, bệnh viện đa khoa tỉnh Lao Cai, trường y tỉnh Lao Cai, một số kho tàng của ngành thương nghiệp tỉnh Lao Cai...

Vị trí Đài phát sóng T3 của Đài Tiếng nói Việt Nam trong những năm đánh Mỹ (1965 - 1975) nằm phía sau khu cần trục xây dựng nhà chung cư cho người thu nhập thấp (nằm bên đại lộ Trần Hưng Đạo).

Xã Nam Cường trong xây dựng hậu phương lớn những năm chống Mỹ cứu nước là địa phương thể hiện rõ nhất tình đoàn kết bắc nam một nhà vì có hàng chục con em các dân tộc của xã là chiến sỹ của tiểu đoàn Hoàng Liên Sơn Lao Cai vào chiến trường miền Nam đánh giặc. Một số cán bộ miền Nam là thương binh thời chống Pháp tập kết ra Bắc được cử về làm cán bộ chủ chốt ở xã như ông Tứ (bí thư đảng ủy xã), ông Thế (phó chủ tịch xã).

T hôn Cốc Xa có một địa danh rất đặc biệt mang tên T3 nằm trong khu rừng nguyên sinh ( nay còn lại dấu vết nền móng nằm ở phía sau trụ sở công ty hóa chất công nghiệp mỏ Tây Bắc sát đại lộ Trần Hưng Đạo) suốt ngày đêm có công an nhân dân vũ trang bảo vệ nghiêm ngặt. Sau này mọi người mới biết đó là đài phát sóng dự phòng của Đài tiếng nói Việt Nam thời chống Mỹ ( 1968 – 1975 ) vànăm 1976 được giao lại cho đài phát thanh Hoàng Liên Sơn sử dụng phát sóng thời kỳ mới hợp nhất tỉnh vì tỉnh lỵ đóng ở thị xã Lao Cai.

Trung tâm khu đô thị mới Lào Cai – Cam Đường hiện nay nằm trên đất các làng ngày xưa: Tùng Tung (khu trụ sở Tỉnh ủy mới, liên đoàn lao động tỉnh, bảo hiểm xã hội tỉnh... ), Bãi Bằng (khu quảng trường lớn và trung tâm hội nghị của tỉnh), Mỏ Sinh (Đài tưởng niệm các anh hùng liệt sỹ mới, khu hợp khối số 4 các cơ quan tỉnh), Đông Hà (trụ sở cục thuế, bộ chỉ huy quân sự tỉnh, công an tỉnh, bưu điện - viễn thông tỉnh, chi nhánh ngân hàng nhà nước tỉnh, chi nhánh kho bạc nhà nước tỉnh, chi nhánh ngân hàng phát triển tỉnh), Cốc Xa (trụ sở HĐND - UBND tỉnh – Văn phòng đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh, sở Thông tin - Truyền thông tỉnh, Viện Kiểm sát nhân dân tỉnh, Công ty hóa chất công nghiệp mỏ Tây Bắc, Điện lực tỉnh... ), Châu Úy (khu hợp khối số 7, số 8 các cơ quan tỉnh, trường phổ thông trung học chuyên Lào Cai, trường trung cấp kinh tế kỹ thuật tỉnh, trường Trung cấp nghề tỉnh, Tòa án nhân dân tỉnh...).

Một góc khu đô thị mới Lào Cai - Cam Đường.

Xin nói thêm, khu đất Mỏ Sinh ngày xưa là nơi thành lập và cũng là nơi sơ tán máy bay Mỹ của trường cấp 2 – 3 thị xã Cam Đường do nhà giáo Trần Đình Huỳnh làm hiệu trưởng đầu tiên. Ông là một trong những nhà giáo giỏi của tỉnh Lào Cai thời đó và ông đã từng làm thư ký riêng cho ông Hoàng Trường Minh, Bí thư Tỉnh ủy Lào Cai, chủ tịch Hội đồng dân tộc của Quốc hội.

Nhà giáo Trần Đình Huỳnh (sau này là giáo sư, Viện trưởng viện Chủ nghĩa xã hội khoa học, thuộc Viện Mác Lê Nin) cùng với các đồng nghiệp khác của trường cấp 2 – 3 thị xã Cam Đường đã góp phần đào tạo thế hệ mới có trình độ văn hóa cho con em công nhân vùng mỏ apatit. Hiện nay, một số người đang là kỹ sư, bác sỹ, sỹ quan cao cấp... hay là lãnh đạo địa phương như đồng chí Hoàng Văn Sài, dân tộc Giáy, Bí thư đảng ủy phường Nam Cường, kỹ sư Trần Văn Tú, Bí thư đảng ủy, Chủ tịch UBND phường Bắc Cường…

Trung tâm hành chính tỉnh đang tưng bừng cờ, hoa chào đón Đại hội Đảng bộ tỉnh lần thứ XIV sắp khai mạc. Cán bộ, nhân dân phường Nam Cường - Bắc Cường cùng các phường đang có thêm niềm vui mới khi hầu hết các cơ quan tỉnh chuyển về làm việc. Sự đóng góp để xây dựng thành phố đã được đền đáp, mong sao những chứng tích lịch sử về vùng đất này không bị lãng quên, để tô thêm truyền thống cho quê hương Lào Cai.