Cần minh bạch biện pháp SPS trong xuất khẩu thực phẩm

Biện pháp vệ sinh và thực vật (SPS) là một loại biện pháp pháp lý được sử dụng trong Thỏa thuận Thương mại Toàn cầu nhằm kiểm soát rủi ro cho con người, động vật và thực vật về các bệnh tật, dịch bệnh hoặc các tác hại khác từ thực phẩm và sản phẩm nông nghiệp.

Mới đây, thủ tướng Chính phủ vừa có yêu cầu gửi Bộ Nông nghiệp và Môi trường; UBND các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương tháo gỡ vướng mắc khi hàng trăm tấn thanh long và hồ tiêu đang bị ùn ứ tại các kho lạnh, không thể xuất sang EU do vướng thủ tục cấp giấy chứng nhận an toàn thực phẩm. Đây là một tín hiệu cho thấy cần khẩn trương minh bạch các biện pháp SPS trong thực phẩm xuất khẩu.

Minh bạch SPS mang lại lợi ích kép

Trong bối cảnh hội nhập kinh tế toàn cầu, minh bạch các biện pháp SPS đã trở thành một yếu tố cốt lõi giúp Việt Nam nâng cao năng lực cạnh tranh trong xuất khẩu thực phẩm. Là một thành viên của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), Việt Nam cam kết tuân thủ Hiệp định SPS, không chỉ để bảo vệ sức khỏe con người, động vật và thực vật mà còn để thúc đẩy thương mại quốc tế một cách công bằng và bền vững.

Minh bạch SPS là quá trình đảm bảo rằng các quy định, tiêu chuẩn và thủ tục liên quan đến an toàn thực phẩm, kiểm dịch động thực vật được công khai, rõ ràng và dễ tiếp cận đối với tất cả các bên liên quan, từ doanh nghiệp xuất khẩu, nhà nhập khẩu đến cơ quan quản lý. Theo Hiệp định SPS của WTO, các quốc gia thành viên phải thông báo trước về các quy định mới hoặc thay đổi, thường ít nhất 6 tháng trước khi có hiệu lực, trừ trường hợp khẩn cấp về sức khỏe hoặc dịch bệnh. Điều này cho phép các nhà xuất khẩu có thời gian điều chỉnh sản phẩm, quy trình để tuân thủ tiêu chuẩn quốc tế.

Đối với Việt Nam, minh bạch SPS trước hết giúp doanh nghiệp đáp ứng các yêu cầu khắt khe từ các thị trường lớn. Chẳng hạn, EU áp dụng Quy định không gây mất rừng (EUDR), yêu cầu truy xuất nguồn gốc và loại bỏ liên quan đến phá rừng sau ngày 31/12/2020, với thời hạn gia hạn đến 30/12/2025 cho doanh nghiệp lớn và 30/6/2026 cho doanh nghiệp nhỏ. Minh bạch thông tin về quy trình sản xuất giúp ngành cà phê (5,45 tỷ USD trong 6 tháng đầu năm 2025) và dừa (390 triệu USD năm 2024) tránh bị trả hàng hoặc áp thuế. Hoa Kỳ, với yêu cầu mã số vùng trồng và kiểm tra 7 hoạt chất dư lượng thuốc bảo vệ thực vật, cũng đòi hỏi doanh nghiệp phải công khai dữ liệu sản xuất. Trung Quốc, trong khi siết kiểm tra chất vàng O trên sầu riêng, yêu cầu minh bạch kết quả kiểm nghiệm từ 9 trung tâm được công nhận, tạo áp lực nhưng cũng là động lực cải thiện chất lượng.

Thứ hai, minh bạch SPS xây dựng niềm tin với bạn hàng quốc tế. Khi người tiêu dùng ngày càng quan tâm đến an toàn thực phẩm và trách nhiệm xã hội, các doanh nghiệp minh bạch trong quy trình sản xuất, từ nguồn nguyên liệu đến chế biến, sẽ có lợi thế cạnh tranh. Điều này đặc biệt quan trọng khi xuất khẩu sầu riêng sang Trung Quốc (10 tỷ USD tiềm năng) hay thanh long sang EU, nơi tỷ lệ kiểm tra thuốc bảo vệ thực vật tăng lên 20%.

Trước đây, Bộ NN&PTNT đã triển khai nhiều biện pháp để đảm bảo minh bạch SPS. Hệ thống thông báo SPS quốc gia, ra đời theo Thông tư 24/2018/TT-BNNPTNT, cung cấp thông tin về các quy định kiểm dịch thực vật và an toàn thực phẩm, giúp doanh nghiệp cập nhật kịp thời. Ví dụ, trong vụ sầu riêng năm 2025, Bộ công bố danh sách 9 phòng kiểm nghiệm được Trung Quốc công nhận, hỗ trợ doanh nghiệp vượt qua rào cản kiểm định chất vàng O. Hệ thống dữ liệu vùng trồng tại các huyện như Krông Năng (Đắk Lắk) và Di Linh (Lâm Đồng) cũng được triển khai, đảm bảo 100% diện tích cà phê và dừa có truy xuất nguồn gốc.

Tuy nhiên, thách thức vẫn tồn tại. Nhiều doanh nghiệp nhỏ, đặc biệt trong ngành dừa và chuối, thiếu kỹ năng tiếp cận thông tin SPS do hạn chế về công nghệ và nguồn lực. Sự khác biệt trong tiêu chuẩn giữa các nước nhập khẩu (ví dụ, EU yêu cầu chứng nhận bền vững, trong khi Trung Quốc tập trung vào kiểm dịch) đòi hỏi doanh nghiệp phải linh hoạt điều chỉnh, một nhiệm vụ không dễ dàng với các hộ sản xuất nhỏ lẻ.

Tập trung truy xuất nguồn gốc và quản lý dữ liệu

Để tận dụng tối đa lợi ích từ minh bạch SPS, Việt Nam cần hành động đồng bộ. Trước hết, cần chú trọng việc tăng cường đào tạo cho doanh nghiệp, đặc biệt là các hợp tác xã, về cách tiếp cận và tuân thủ tiêu chuẩn SPS. Các chương trình hỗ trợ kỹ thuật từ WTO hoặc các đối tác như Nhật Bản và Hàn Quốc cần được mở rộng, tập trung vào công nghệ truy xuất nguồn gốc và quản lý dữ liệu.

Thứ hai, cần đầu tư vào cơ sở hạ tầng thông tin, như nâng cấp cổng thông tin SPS quốc gia với giao diện thân thiện và ngôn ngữ đa dạng, giúp doanh nghiệp nhỏ dễ dàng tiếp cận. Đồng thời, việc công khai kết quả kiểm tra chất lượng sản phẩm trên các nền tảng số, như đã làm với cà phê đặc sản, sẽ tăng cường niềm tin từ thị trường.

Thứ ba, doanh nghiệp cần chủ động hợp tác với nông dân để xây dựng vùng trồng đạt chuẩn, áp dụng công nghệ 4.0 trong quản lý chuỗi cung ứng. Ví dụ, ngành dừa đang phát triển mã số vùng trồng tại Bến Tre, nơi hơn 8.300 ha đạt tiêu chuẩn xuất khẩu, là mô hình đáng nhân rộng.

Theo Văn phòng SPS Việt Nam cho biết, phiên họp tháng 6/2025 của Ủy ban về các Biện pháp Vệ sinh và Kiểm dịch Động Thực vật (SPS) đã diễn ra trong hai ngày từ 17-19/6 tại Geneva, Thụy Sĩ. Tại phiên họp này, các nước Thành viên WTO đã đồng thuận về phương thức hoạt động của Nhóm công tác mới nhằm cải thiện tính minh bạch của các biện pháp SPS. Các nước Thành viên cũng sẽ khởi động một hệ thống cố vấn SPS mới để hỗ trợ cho các thành viên là các nước đang phát triển và kém phát triển nhất (LDC) về tính minh bạch và khả năng tham gia của họ vào các vấn đề SPS.

Trước đó, tại phiên họp tháng 3/2025, Ủy ban SPS đã thông qua Báo cáo Đánh giá lần thứ sáu của Hiệp định SPS và chấp nhận khuyến nghị thành lập Nhóm công tác minh bạch với thời hạn hoạt động 2 năm. Ủy ban SPS cũng đã nhất trí về việc khởi động các cuộc thảo luận của nhóm công tác này vào tháng 11 tới đây, tập trung vào các vấn đề gồm: Cải thiện quy trình thông báo SPS, theo dõi tiếp nhận ý kiến góp ý và xem xét đề xuất nâng cấp Nền tảng ePing SPS&TBT. Nhóm công tác này cũng sẽ chịu trách nhiệm nghiên cứu việc sửa đổi các tài liệu cốt lõi liên quan tới Ủy ban SPS về minh bạch.

Chủ tịch Ủy ban, bà Maria Cosme (Pháp) cho biết New Zealand và Chile đã tình nguyện đảm nhận vai trò dẫn dắt nhóm và sẽ tuân thủ hướng dẫn về phương thức hoạt động đã thống nhất. Phiên họp đầu tiên của nhóm công tác sẽ được tổ chức ngay sau phiên họp của Ủy ban SPS vào tháng 11 tới.

Ông Ngô Xuân Nam, Phó Giám đốc Văn phòng SPS Việt Nam cũng cho hay, trong phiên Đánh giá lần thứ sáu, Ủy ban SPS đã triển khai hệ thống cố vấn mới nhằm hỗ trợ các nước Thành viên đang phát triển và kém phát triển về minh bạch hóa và tham gia kịp thời vào các vấn đề SPS. Hệ thống sẽ được thí điểm từ tháng 6/2025 đến tháng 6/2026, trong đó giữa các cố vấn sẽ thiết lập các mối quan hệ hỗ trợ không chính thức, mang tính chất tạm thời nhằm mục đích tạo điều kiện chia sẻ kiến thức, học hỏi lẫn nhau và tham gia vào các vấn đề liên quan đến SPS.

Đỗ Hương