Hình thành thương hiệu gạo Việt từ sản xuất xanh, bền vững

Nhân rộng các mô hình sản xuất lúa giảm phát thải

Mới đây tại Vĩnh Phúc, Trung tâm Khuyến nông Quốc gia phối hợp với Học viện Nông nghiệp Việt Nam đã triển khai mô hình canh tác lúa giảm phát thải trên 1.000 ha tại Vĩnh Tường và Yên Lạc, với 500 ha tại Yên Lạc (xã Liên Châu, Yên Phương, Tam Hồng). Phương pháp tưới ướt - khô xen kẽ (AWD) giúp tiết kiệm nước và giảm phát thải, không thay đổi giống hay phân bón.

Bà Nguyễn Thị Hải Yến, cán bộ Trung tâm Dịch vụ Nông nghiệp Yên Lạc, cho biết ruộng AWD cho lúa khỏe hơn, ít sâu bệnh và chống đổ tốt hơn. "Bão Yagi 2024 gây thiệt hại nặng cho ruộng ngập nước, nhưng ruộng AWD gần như không ảnh hưởng," bà nói. Ông Bạch Văn Thoại (xã Liên Châu) chia sẻ: "Lúa cứng cây, phát triển tốt trên 4 sào, tiết kiệm nước đáng kể".

Canh tác lúa truyền thống tiêu thụ 34-43% nước tưới nông nghiệp và phát thải khí metan (CH4) do ngập nước liên tục. AWD, phát triển bởi IRRI từ 2003, tưới nước khi mực giảm -15 cm, giữ ngập 5 cm quanh kỳ trỗ. Quy trình tại Vĩnh Phúc gồm 8 giai đoạn: bón phân lót, giữ nước sau cấy, tưới khô xen kẽ và rút nước trước gặt. AWD giúp rễ lúa ăn sâu, giảm nhánh vô hiệu, tiết kiệm 40-60% phát thải metan và tăng năng suất, đặc biệt trong mùa bão.

Ông Nguyễn Hoàng Dương, Giám đốc Trung tâm Khuyến nông Vĩnh Phúc, kỳ vọng nhân rộng mô hình lên 50% diện tích lúa toàn tỉnh. Trung tâm sẽ đào tạo nông dân về kỹ thuật AWD, sử dụng men vi sinh phân hủy rơm rạ và phối hợp với công ty thủy lợi điều tiết nước. "Chứng nhận nhãn hiệu đòi hỏi minh bạch nguồn gốc, giống lúa, mùa vụ và tuân thủ Quy trình kỹ thuật (Quyết định 145/QĐ-TT-CLT, 27/3/2024)," ông Dương nói.

Không chỉ các địa phương quan tâm đến sản xuất lúa giảm phát thải mà hình thái sản xuất này cũng thu hút các nhà khoa học và người làm công nghệ vào cuộc. TS Nguyễn Văn Hùng Viện Nghiên cứu Lúa gạo Quốc tế (IRRI), giới thiệu hệ thống RiceMoRe, do Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, Trung tâm Chuyển đổi số và Thống kê Nông nghiệp và IRRI phát triển. Hệ thống tự động tổng hợp dữ liệu từ nông hộ đến cấp quốc gia, theo dõi phát thải khí nhà kính và minh bạch hóa quy trình sản xuất. "RiceMoRe là công cụ quan trọng để xây dựng thương hiệu gạo xanh, đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế vào năm 2028", TS Hùng nói.

Hiện, 5 địa phương gồm Sóc Trăng, Cần Thơ, Trà Vinh, Đồng Tháp và Kiên Giang đã thí điểm canh tác giảm phát thải qua 3 vụ. VIETRISA khuyến khích doanh nghiệp sử dụng nhãn mác "phát thải thấp" trên bao bì, tạo niềm tin với người tiêu dùng.

Ông Lê Thanh Tùng, Phó Chủ tịch Thường trực kiêm Tổng Thư ký Hiệp hội Ngành hàng Lúa gạo Việt Nam (VIETRISA), khẳng định mục tiêu phát triển nhãn mác "Gạo Việt xanh, phát thải thấp" vào năm 2025, làm nền tảng cho nhãn hiệu quốc gia gạo phát thải thấp, có giá trị bán tín chỉ carbon vào năm 2028. "Chúng ta đã định hình khái niệm 'gạo giảm phát thải' trong Đề án 1 triệu ha lúa. Hiện nay, hệ thống đo lường, báo cáo và thẩm định (MRV) đang được thí điểm, dự kiến hoàn thiện cơ chế chi trả và định giá vào năm 2028", ông Tùng cho biết.

Đồng hành xây dựng thương hiệu gạo Việt

Để xây dựng được chuỗi sản xuất thương hiệu gạo Việt, VIETRISA khuyến khích doanh nghiệp và nông dân áp dụng Quy trình kỹ thuật sản xuất lúa chất lượng cao và phát thải thấp (ban hành năm 2024 bởi Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật). Doanh nghiệp tuân thủ quy trình này sẽ được VIETRISA cấp chứng nhận, đảm bảo minh bạch và tin cậy. Trong giai đoạn chưa có chứng nhận quốc gia, doanh nghiệp có thể tự công bố thương hiệu gạo xanh, tự chịu trách nhiệm về chất lượng. Ngày 16/4/2025, VIETRISA ban hành Quy chế sử dụng nhãn hiệu "Gạo Việt xanh phát thải thấp", với sự hỗ trợ từ Bộ Nông nghiệp và Môi trường, IRRI, Tổ chức Phát triển Hà Lan (SNV) và Ngân hàng Thế giới.

Tính đến nay, 7 doanh nghiệp đã được cấp chứng nhận cho 19,2 nghìn tấn gạo, trong đó Công ty Trung An hợp tác với Tập đoàn MURASE (Nhật Bản) để xuất khẩu lô gạo đầu tiên mang nhãn hiệu này sang Nhật Bản vào ngày 5/6/2025 tại Cần Thơ. Lễ xuất khẩu sẽ diễn ra tại nhà máy Trung An, với nghi thức cắt băng và tham quan quy trình sản xuất đạt chuẩn quốc tế.

Thương hiệu gạo Việt không chỉ dựa trên chất lượng mà còn trên tính bền vững môi trường. Ông Nguyễn Cao Khải, Giám đốc HTX Nông nghiệp Tiến Thuận ( tỉnh Cần Thơ), cho biết mô hình thí điểm 50 ha theo Đề án 1 triệu ha lúa đã đạt năng suất 8,6-9 tấn/ha, cao hơn 8,2-8,4 tấn/ha của phương pháp truyền thống. Chi phí sản xuất giảm từ 23-25 triệu đồng/ha xuống 20-21 triệu đồng/ha, nhờ tối ưu hóa phân bón và nước tưới. "Bà con thấy rõ lợi ích kinh tế và đóng góp cho môi trường", ông Khải nói.

Bà Nguyễn Thị Thu Hương, Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, Bộ Nông nghiệp và Môi trường nhấn mạnh: "Canh tác bền vững giúp nâng cao thu nhập và bảo vệ môi trường, đặc biệt khi giá lúa hiện thấp hơn giai đoạn trước". Tuy nhiên, bà chỉ ra thách thức trong liên kết sản xuất, đề xuất chính sách hỗ trợ và kết nối chặt chẽ giữa nông dân, doanh nghiệp và thị trường. "Thương hiệu gạo xanh sẽ mở ra thị trường riêng, gia tăng giá trị và nâng tầm gạo Việt", bà Hương cho biết.

Ngày mai (5/6) tại Cần Thơ, VIETRISA và Công ty Trung An tổ chức lễ xuất khẩu lô hàng "Gạo Việt xanh phát thải thấp" đầu tiên sang Nhật Bản. Nói về sự kiện này, Phó Chủ tịch Quốc hội Lê Minh Hoan (Nguyên Bộ trưởng Bộ NN&PTNT) cho biết: "Trong những ngày đầu triển khai, tôi vẫn nhớ mãi câu nói của một chuyên gia nước ngoài là đối tác của Đề án: "Mọi sự thay đổi đều khó khăn. Nhưng nếu không thay đổi còn khó khăn hơn nữa!". Điều gì vốn dĩ đã quen thuộc như: tâm lý, tập quán, cách tư duy, cách hành động, không thể ngay một lúc nhận được sự đồng thuận của tất cả. Chắc chắn đã có không ít những trăn trở và hoài nghi".

Ông Lê Minh Hoan chia sẻ, nhiều đất nước hôm nay có nền nông nghiệp hiện đại đã phải mất hàng chục năm chuyển đổi từ những thửa ruộng manh mún, nhỏ lẻ, cách sản xuất tự phát. Trong khi đó, chúng ta chỉ mất khoảng chừng hai năm đã có thành quả bước đầu là điều vô cùng trân quý. Chúng ta đã chứng minh rằng người nông dân đã thay đổi, doanh nghiệp đã đồng hành, nhà khoa học đã dấn thân, các hiệp hội ngành hàng đã trở thành cầu nối.

Đỗ Hương