Lấy con người làm trung tâm: Định hướng chính sách cho tương lai ĐBSCL

Báo cáo của Ngân hàng Thế giới: Cảnh báo và gợi mở chiến lược

Chiều 17/12, tại TP. Cần Thơ, Ngân hàng Thế giới tại Việt Nam, Campuchia và Lào phối hợp Viện Kinh tế - Xã hội TP. Cần Thơ tổ chức hội nghị công bố kết quả nghiên cứu: “Ở lại hay di cư: Cuộc sống vùng ĐBSCL ở Việt Nam”. Báo cáo dựa trên các dữ liệu cập nhật về hộ gia đình và thị trường lao động, tập trung phân tích những thay đổi sâu sắc đang diễn ra tại vùng châu thổ lớn nhất cả nước.

Theo Ngân hàng Thế giới, ĐBSCL đang chịu tác động ngày càng nặng nề của hạn hán, xâm nhập mặn, lũ lụt và nắng nóng cực đoan. Những cú sốc môi trường liên tiếp trong thập kỷ qua đã làm suy giảm thu nhập từ nông nghiệp - trụ cột sinh kế của hàng triệu hộ dân trong vùng, đồng thời làm gia tăng áp lực di cư.

Báo cáo cho thấy, trong khoảng 10 năm qua, đã có gần 1,7 triệu người dân ĐBSCL di cư để tìm kiếm sinh kế ổn định hơn. Tuy nhiên, di cư không phải lúc nào cũng là “lối thoát” hiệu quả trước các cú sốc kinh tế. Dù khoảng 14% hộ gia đình trong vùng có thành viên đi làm ăn xa, nhưng chỉ 58% trong số đó nhận được tiền gửi về. Đáng chú ý, gần một nửa số khoản tiền gửi có giá trị dưới 5 triệu đồng/năm, mức không đủ để giúp các hộ gia đình thoát nghèo theo chuẩn quốc gia.

Vai trò kinh tế của vùng suy giảm, thách thức ngày càng rõ nét

Không chỉ đối mặt với áp lực sinh kế, vị thế kinh tế của ĐBSCL trong nền kinh tế quốc dân cũng đang suy giảm. Báo cáo chỉ ra rằng, tỉ trọng đóng góp của vùng vào GDP cả nước đã giảm từ gần 20% trước năm 2000 xuống còn 12,4% vào năm 2024. Trong khi đó, khả năng thu hút đầu tư nước ngoài còn hạn chế, khi năm 2023, khu vực này chỉ thu hút được 3% tổng vốn FDI của Việt Nam.

Những con số trên cho thấy mô hình phát triển hiện nay của ĐBSCL đang bộc lộ nhiều giới hạn, đặc biệt trong bối cảnh cạnh tranh giữa các vùng ngày càng gay gắt và tác động của biến đổi khí hậu ngày càng sâu rộng. Theo Ngân hàng Thế giới, nếu không có những điều chỉnh mang tính chiến lược, nguy cơ tụt hậu và gia tăng tính dễ tổn thương của người dân trong vùng sẽ ngày càng lớn.

Trên cơ sở đó, báo cáo khẳng định tương lai của ĐBSCL không thể chỉ xoay quanh không gian phát triển hiện có, mà cần được xây dựng dựa trên một chiến lược phát triển mới, đặt con người vào vị trí trung tâm. Đây là cách tiếp cận nhằm bảo đảm rằng mọi người dân, dù lựa chọn ở lại hay di cư - đều có cơ hội cải thiện sinh kế và chất lượng cuộc sống.

5 ưu tiên chính sách cho một chiến lược thích ứng dài hạn

Từ các phân tích về sinh kế, di cư và rủi ro môi trường, Ngân hàng Thế giới đã xác định 5 lĩnh vực chính sách ưu tiên để ĐBSCL có thể thích ứng, phục hồi và phát triển trong bối cảnh tương lai nhiều bất định.

Thứ nhất, đầu tư vào giáo dục và phát triển kỹ năng để mở rộng cơ hội thành công cho tất cả mọi người, đặc biệt là thanh niên.

Thứ hai, hiện đại hóa và chuyển đổi nền nông nghiệp theo hướng giảm sử dụng lao động, tăng khả năng thích ứng và tạo ra lợi nhuận lớn hơn.

Thứ ba, đầu tư vào cơ sở hạ tầng địa phương để thu hút doanh nghiệp, tăng cường tính kết nối và giảm chi phí giao dịch cho người nông dân.

Thứ tư, thúc đẩy di cư an toàn, tự nguyện, coi đó là một chiến lược thích ứng cho những người mong muốn tìm kiếm cơ hội ngoài vùng ĐBSCL.

Thứ năm, xây dựng hệ thống an sinh xã hội thích ứng, có thể hỗ trợ đối tượng bị ảnh hưởng bởi các cú sốc, nhất là người không thể hoặc không muốn di cư.

Lấy con người làm trung tâm của chiến lược thích ứng

Phát biểu tại hội nghị, bà Mariam J. Sherman, Giám đốc phụ trách Ngân hàng Thế giới tại Việt Nam, Campuchia và Lào nhấn mạnh: “Trước quy mô của những tổn thương về môi trường mà khu vực đang đối mặt, câu hỏi đặt ra không còn là có cần thích ứng hay không, mà là thích ứng như thế nào. Đầu tư công cần tìm được điểm cân bằng giữa việc bảo vệ đất đai và cơ sở hạ tầng - vốn thiết yếu cho sinh kế địa phương với việc trang bị kỹ năng, tăng cường khả năng chống chịu và hỗ trợ người dân nắm bắt cơ hội trong một tương lai đầy biến động”.

Theo bà Mariam J. Sherman, việc ưu tiên đầu tư cho con người không chỉ giúp người dân chống chịu tốt hơn trước biến đổi khí hậu, mà còn tạo nền tảng cho quá trình chuyển đổi kinh tế theo hướng bền vững và bao trùm hơn.

Hoạch định chính sách: Không phải ở lại hay di cư, mà là sống tốt hơn

Từ góc độ hoạch định chính sách trong nước, ông Nguyễn Anh Tuấn, Phó Trưởng Ban Chính sách, Chiến lược Trung ương đánh giá cao giá trị khoa học và thực tiễn của báo cáo Ngân hàng Thế giới, coi đây là nguồn luận cứ quan trọng phục vụ công tác xây dựng chính sách phát triển vùng ĐBSCL.

Ông Nguyễn Anh Tuấn nhấn mạnh: vấn đề cốt lõi của ĐBSCL không phải là việc người dân ở lại hay di cư, mà là làm sao để người dân có thể sống tốt hơn, dù lựa chọn ở đâu. Theo ông, giai đoạn tới, vùng cần đặc biệt chú trọng ba định hướng lớn.

Thứ nhất, tiếp tục hoàn thiện thể chế điều phối phát triển vùng, tương xứng với quy mô hành chính và kinh tế mới, bảo đảm sự phối hợp chặt chẽ, hiệu quả giữa Trung ương và các địa phương.

Thứ hai, thúc đẩy mạnh mẽ chuyển đổi mô hình tăng trưởng của ĐBSCL theo hướng xanh, giá trị cao và bền vững. Trong đó, nông nghiệp tiếp tục giữ vai trò nền tảng nhưng không còn được nhìn nhận thuần túy là hoạt động sản xuất, mà là một bộ phận của hệ sinh thái kinh tế - xã hội rộng lớn, gắn với chế biến, logistics, thị trường, khoa học công nghệ và bảo vệ môi trường.

Thứ ba, đặt đầu tư cho con người vào vị trí trung tâm của chiến lược thích ứng và phát triển vùng, phù hợp với tinh thần dự thảo Báo cáo chính trị trình Đại hội XIV của Đảng, trong đó xác định phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao và nâng cao năng suất lao động là động lực then chốt của tăng trưởng nhanh và bền vững.

Theo ông Nguyễn Anh Tuấn, những vấn đề được Báo cáo của Ngân hàng Thế giới phân tích, từ sinh kế, giảm nghèo, di cư đến các rủi ro khí hậu và môi trường... cần được nhìn nhận trong một bức tranh tổng thể và dài hạn. Đây không phải là những vấn đề riêng lẻ, mà phản ánh những thách thức mang tính cấu trúc trong quá trình phát triển của vùng qua nhiều giai đoạn.

Ông cho rằng, tinh thần này cũng phù hợp với Nghị quyết số 13-NQ/TW của Bộ Chính trị về phương hướng phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quốc phòng, an ninh vùng ĐBSCL đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045, trong đó yêu cầu chuyển từ cách tiếp cận theo từng ngành, từng địa phương sang cách tiếp cận tích hợp, liên vùng; từ “ứng phó” sang chủ động thích ứng, nhất quán coi con người là trung tâm của phát triển.

Từ góc độ chiến lược quốc gia, ông Nguyễn Anh Tuấn nhấn mạnh yêu cầu tạo ra một môi trường phát triển đủ hấp dẫn, an toàn và bao trùm, để người dân ĐBSCL có thể yên tâm gắn bó với vùng hoặc chủ động tìm kiếm những cơ hội phát triển mới, mà không rơi vào tình thế dễ bị tổn thương. 

Trong bối cảnh ĐBSCL đang bước vào giai đoạn chuyển đổi sâu sắc, điều then chốt là có đủ tầm nhìn, thể chế và sự phối hợp hiệu quả để dẫn dắt và quản trị tốt quá trình chuyển đổi này theo hướng bền vững và bao trùm.

Lê Sơn