Đền Và: Nơi tụ hội linh khí đất trời

Đền Và tọa lạc trên một ngọn đồi thấp, hình con rùa hướng về phía mặt trời mọc, trong rừng lim cổ thụ, thuộc thôn Vân Gia, phường Trung Hưng, thị xã Sơn Tây. Theo truyền thuyết vị phúc thần này sau khi giúp dân chống giặc ngoại xâm, khai sơn, trị thủy, vào một ngày xuân đẹp trời (14/1), đất nước thanh bình, cây nảy lộc biếc, trăm hoa đua nở, khoe sắc dưới nắng xuân chan hòa, Ngài từ núi Tản du ngoạn đến đồi Và, phường Trung Hưng thấy đây là một thắng địa, liền đó lại có một đám mây từ núi Ba Vì kéo xuống che phủ nơi Ngài đứng, như một tàn lọng lớn, quả là một nơi phong thủy hữu tình, hội tụ khí thiêng đất trời, ngài liền lập hành cung, gọi là Đông cung. Trải bao năm tháng thăng trầm của thời gian và lịch sử, lòng người luôn thành kính hướng về Đức Ngài linh thiêng, nên đã không ngừng hưng công, để Đền Và ngày một xứng với nơi thờ vị thần chủ của các vị thần trời Nam, trở thành một nơi: “Nguy nga cao vút tầm vũ trụ, như sánh với mặt trời, cửa mây mở rộng, riêng biệt một vùng trời rạng rỡ; sắc sảo chạm khắc vào trời đất, như mầm non nhú hé, đượm vẻ mưa nhuần kéo về khoáng đạt vẻ phong quang”. Ngày xuân con én đưa thoi, du khách du ngoạn đến vùng đất cổ linh thiêng này, bằng tấm lòng hướng thiện, ngoài việc cầu Đức Thành Tản Viên phù trì phúc lộc, bình an cho gia đình, người thân, du khách còn được chiêm ngưỡng một công trình kiến trúc rất đẹp của cha ông, Đền nằm trong một rừng lim già tạo một không gian xanh hài hòa, lại u tịch linh thiêng, như hội tụ linh khí của đất trời. Đặc biệt, ngày xuân du ngoạn Đền Và, du khách sẽ được đằm mình trong một không gian lễ hội trang nghiêm, một nét đẹp sinh hoạt văn hóa cộng đồng của vùng đất cổ xứ Đoài.

Từ khi có hành cung ở Đền Và, Thánh Tản thường lui tới vùng đất bên kia sông Hồng. Một lần, trên đường trở về Đền Và, Ngài dừng chân nghỉ tại một xóm nhỏ ven sông. Tuy đang tiết xuân mát mẻ, nhưng vì đi đường xa gió bụi, nên Ngài muốn tìm nước để tắm giội đôi chút. Nhìn quanh đấy, thấy một cô gái gánh đôi sọt đi cắt cỏ, Ngài đến bên lựa lời chào hỏi rồi ngỏ ý nhờ cô gánh cho một gánh nước sông Hồng. Cô gái tưởng chàng trai đùa lỡm nên cười ngặt nghẽo. Nhưng trước vẻ chân thực của chàng trai cô gái rất ngạc nhiên rồi chối từ vì sọt của cô chỉ đựng được cỏ, làm sao đựng được nước. Ngài cười và bảo cô cứ giúp thử xem sao. Quả nhiên, đôi sọt đựng được nước thật. Trong khi Ngài thỏa thuê tắm giội thì cô gái chạy về loan báo với dân làng có chuyện lạ đời. Khi mọi người kéo đến nơi thì người tắm đã đi mất, xung quanh còn phảng phất hương trầm. Lúc ấy dân làng mới bừng tỉnh, nhận ra là chính đức thánh Tản vừa mới qua đây.

Ghi nhớ dấu tích và công đức của Ngài, dân làng Di Bình (xã Vĩnh Ninh huyện Vĩnh Tường tỉnh Vĩnh Phúc) đã dựng ngôi đền và đặt tên là đền Ngự Giội, ý muốn nhắc việc Ngài đã đến ngự và tắm giội ở đó trước khi về Đền Và. Dân sở tại Đền Và, dựa vào sự tích đám mây lành (chữ Hán là Vân già) xuất hiện trên bầu trời quê mình mà đặt tên là làng Vân Gia. Từ đó, dân thôn làm ăn phát đạt, càng chăm sóc việc hương khói thờ phụng Thánh Tản. Lễ hội Đền Và diễn ra xuân thu nhị kỳ: mùa xuân mở vào tháng Giêng, mùa thu mở vào tháng Chín. Hội rằm tháng giêng Hàng năm lễ hội Đền Và mở vào ngày rằm tháng giêng từ ngày 14 đến 17 âm lịch. Cứ 3 năm thì tổ chức lễ hội lớn một lần vào các năm Tý - Mão - Ngọ - Dậu. Năm lễ hội lớn ở Đền Và có lệ tục rước nước do dân làng Di Bình thuộc xã Vĩnh Thịnh, huyện Yên Lạc, tỉnh Vĩnh Phúc đảm nhiệm. Cũng vào năm tổ chức lễ hội lớn, các làng có liên quan tín ngưỡng ở đền cùng nhau tổ chức một cuộc rước lớn. Tất cả có 8 làng tham gia, gồm: Vân Gia, Thanh Trì, Nghĩa Phủ, Mai Trai, Đạm Trai thuộc phường Trung Hưng; làng Phù Sa, Phú Nhi (Bần Nhi) thuộc xã Viên Sơn và làng Di Bình (tỉnh Vĩnh Phúc).

Trở thành nép đẹp văn hóa truyền thống, năm 2012, theo nguyện vọng của nhân dân và du khách thập phương, UBND phường Trung Hưng tổ chức Lễ hội Đền Và. Lễ hội năm nay diễn ra trong không gian rộng, được tổ chức chặt chẽ. Ngoài phần lễ trang nghiêm còn có phần hội với các trò chơi dân gian như đánh cờ tướng, kéo co, thổi cơm thi, nhảy bao bố, bịt mắt đập niêu, cùng các tiết mục văn nghệ với các bài dân ca mang đậm nét đặc trưng văn hóa xứ Đoài... Để Lễ hội diễn ra trang trọng, người dân thôn Vân Gia cùng với các lực lượng của địa phương đã lên đền dọn dẹp, trang trí cờ hội. Các phương án chỉ đạo, phối hợp giữa các lực lượng của thị xã Sơn Tây và địa phương lân cận khá chặt chẽ, bảo đảm Lễ hội diễn ra vui tươi, đoàn kết, tiết kiệm, không để xảy ra tình trạng mất an ninh trật tự, ùn tắc giao thông, tệ nạn cờ bạc, trá hình trộm cắp, ăn xin, truyền bá mê tín di đoan...

Ban Tổ chức Lễ hội cũng bố trí từng khu vực dịch vụ, trông xe đạp, xe máy, ôtô, thắp hương đúng nơi quy định và phải được phép của Ban tổ chức. Các quầy trông giữ xe đều phải treo bảng giá, hộ nào vi phạm sẽ bị xử lý theo quy định. Công tác vệ sinh môi trường, cấm bẻ cây, hái lộc phá hại tài sản khu di tích được thực hiện khá chu đáo. Lực lượng y tế phường phối hợp với Trung tâm Y tế Sơn Tây chuẩn bị đủ cơ số thuốc phục vụ Lễ hội và kiểm tra vệ sinh an toàn thực phẩm...

Xuân Nhâm Thìn này dự kiến du khách thập phương về đây dâng hương lễ thánh khá lớn, trung bình mỗi ngày khoảng 3.000 lượt người. Riêng đêm 14 và ngày 15 âm lịch, số lượng du khách có thể lên tới hàng vạn người. Bằng sự nỗ lực của chính quyền địa phương, du khách thập phương về với Đền Và sẽ thấy an toàn, vui tươi, tâm hồn thoát tục, nhẹ nhõm sáng trong hơn.