Đổi mới tư duy xây dựng luật, dứt khoát từ bỏ tư duy ‘không quản được thì cấm’

Để làm rõ hơn về vấn đề này, phóng viên Báo Điện tử Chính phủ đã có cuộc trao đổi với TS. Đoàn Thị Tố Uyên, Trưởng khoa Pháp luật hành chính Nhà nước (Trường Đại học Luật Hà Nội).

PV: Thưa bà, bà đánh giá như thế nào về quá trình xây dựng, đổi mới luật pháp của nước ta hiện nay?

TS. Đoàn Thị Tố Uyên: Trong gần 40 năm qua kể từ công cuộc đổi mới (năm 1986 đến nay), quá trình xây dựng luật pháp có nhiều chuyển biến cả về số lượng và chất lượng. Từ khi số lượng các đạo luật được ban hành rất ít, chủ yếu là Pháp lệnh được ban hành để điều chỉnh các quan hệ xã hội, đến nay số lượng các luật được Quốc hội thông qua đã cơ bản điều chỉnh được hầu hết các lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội, chất lượng ngày càng được khẳng định, tạo hành lang pháp lý cho sự phát triển kinh tế, xã hội.

Trước đổi mới, công tác xây dựng pháp luật chưa thực sự được chú trọng, có giai đoạn chúng ta trực tiếp triển khai các chính sách của Đảng trên thực tế để giải quyết các vấn đề phát sinh trong quản lý xã hội. Sau Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI, với công cuộc Đổi mới, tư duy quan liêu bao cấp được chuyển dần sang tư duy quản lý xã hội với định hướng phát triển nền kinh tế thị trường định hướng XHCN. Quan hệ xã hội trong thời kỳ mới thay đổi dẫn đến nhu cầu điều chỉnh pháp luật cũng thay đổi theo, hệ thống pháp luật từ đó cũng dần được hoàn thiện cả về số lượng và chất lượng.

Hiện nay, với sự thay đổi nhanh chóng của thực tiễn, sự phát triển của khoa học công nghệ, bối cảnh thế giới có nhiều biến động, chính là cơ sở thực tiễn để nhìn nhận đánh giá lại hệ thống luật pháp của nước ta trong suốt thời gian qua.

Có thể thấy, so với giai đoạn trước đây, tư duy về xây dựng pháp luật ngày càng được định hình rõ nét hơn. Quá trình lập pháp với quy trình ngày càng được đổi mới, quá trình hoạch định chính sách và quy phạm hoá chính sách ngày càng có tính chuyên nghiệp, đội ngũ công chức được quan tâm đào tạo, bồi dưỡng chính là tiền đề bảo đảm cho hiệu quả điều chỉnh của pháp luật trên thực tế.

PV: Trong bài phát biểu quan trọng tại phiên khai mạc kỳ họp thứ 8, Quốc hội khóa XV, Tổng Bí thư Tô Lâm nhấn mạnh yêu cầu phải đổi mới mạnh mẽ công tác lập pháp, trong đó chuyển đổi tư duy xây dựng pháp luật theo hướng vừa bảo đảm yêu cầu quản lý Nhà nước vừa khuyến khích sáng tạo, giải phóng toàn bộ sức sản xuất, khơi thông mọi nguồn lực để phát triển, tư duy quản lý không cứng nhắc, dứt khoát từ bỏ tư duy "không quản được thì cấm", bà có nhìn nhận như thế nào về vấn đề này?

TS. Đoàn Thị Tố Uyên: Tôi đồng tình rất cao với nhận định của Tổng Bí thư khi đặt ra yêu cầu phải đổi mới mạnh mẽ công tác lập pháp bởi xuất phát từ những hạn chế trở thành "điểm nghẽn" cho sự phát triển. Chất lượng xây dựng, hoàn thiện pháp luật chưa đáp ứng yêu cầu thực tiễn, một số luật mới ban hành đã phải sửa đổi; các quy định chưa thực sự đồng bộ, còn chồng chéo, nhiều quy định còn khó khăn, cản trở việc thực thi, gây thất thoát, lãng phí các nguồn lực; chưa tạo môi trường thực sự thuận lợi để thu hút nguồn lực của các nhà đầu tư trong và ngoài nước, khơi thông nguồn lực trong dân.

Bên cạnh đó, thủ tục hành chính còn rườm rà, tổ chức thực thi pháp luật, chính sách vẫn là khâu yếu. Phân quyền, phân cấp chưa triệt để, chưa rõ trách nhiệm; còn cồng kềnh, chồng lấn giữa lập pháp và hành pháp, chưa thực sự đáp ứng yêu cầu nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý… Những tồn tại, hạn chế kéo dài nhiều năm cần khẩn trương khắc phục, không để cản trở phát triển, gây lãng phí, lỡ thời cơ phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới.

Đúng là thực tế thời gian qua, còn tồn tại tình trạng các cơ quan Nhà nước có tư duy "không quản được thì cấm" không chỉ trong chỉ đạo điều hành mà còn biểu hiện trong quá trình lập pháp. Nhiều quy định của pháp luật chỉ giải quyết những vướng mắc nhất thời gây cản trở nhất định trong quản lý nhà nước, thậm chí có quy định không bám sát thực tiễn dẫn đến không khả thi, nhanh chóng phải sửa đổi, thậm chí làm cản trở sự phát triển của xã hội. Ví dụ đã từng có quy định của cấp tỉnh "Cấm bán hàng rong" trên các tuyến phố…

Mục đích của pháp luật vừa được ban hành để điều chỉnh quan hệ xã hội trong vòng trật tự phục vụ quản lý nhà nước, vừa có tính định hướng lâu dài cho sự phát triển của xã hội. Mục đích thứ hai của pháp luật, thời gian qua chưa thực sự phát huy và chưa được các cơ quan nhà nước quan tâm trong quá trình hoạch định chính sách cũng như xây dựng pháp luật.

Từ đó để khơi thông điểm nghẽn thể chế, một trong những giải pháp mang tầm chiến lược là đổi mới tư duy xây dựng pháp luật bảo đảm yêu cầu quản lý Nhà nước vừa khuyến khích đổi mới sáng tạo định hướng cho sự phát triển của xã hội.

PV: Hiện chúng ta vẫn thấy còn nhiều "điểm nghẽn" trong xây dựng pháp luật. Vậy theo bà, đâu là những "điểm nghẽn" cản trở việc đổi mới tư duy xây dựng pháp luật hiện nay?

TS. Đoàn Thị Tố Uyên: Thứ nhất, tư duy coi pháp luật chủ yếu là công cụ để quản lý xã hội, giải quyết những vấn đề bất cập, vướng mắc trước mắt của thực tiễn mà chưa dự báo được định hướng phát triển lâu dài cho các quan hệ xã hội để tạo lập môi trường pháp lý theo tư duy nhằm kiến tạo sự phát triển của xã hội. Vẫn còn tồn tại trong một bộ phận công chức có tư tưởng cũ, lối mòn, ngại thay đổi, ngại va chạm và không đủ bản lĩnh để bảo vệ chính kiến của mình trong quá trình xây dựng pháp luật.

Thứ hai, kiểm soát quyền lực trong xây dựng pháp luật còn hạn chế, kỷ luật, kỷ cương trong xây dựng pháp luật đôi khi chưa bảo đảm, còn tình trạng "lợi ích nhóm" trong xây dựng pháp luật

Thứ ba, có sự cắt khúc trong quy trình xây dựng pháp luật.

Nguyên nhân dẫn đến hạn chế trong tư duy xây dựng pháp luật trên đây là do: Nhận thức về bản chất, vai trò, chức năng, mục đích của pháp luật còn chưa thực sự phù hợp, coi pháp luật chủ yếu là công cụ để duy trì trật tự xã hội, chưa quan tâm nhiều đến khía cạnh định hướng, mở đường cho sự phát triển.

Bên cạnh đó, năng lực, trình độ của cán bộ pháp chế, cán bộ làm công tác xây dựng pháp luật tại các bộ, ngành và địa phương, tuy đã được nâng lên nhưng vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu thực tiễn (mới chủ yếu tập trung ở Trung ương), tính chuyên nghiệp chưa thực sự cao, năng lực trình độ nhận diện vấn đề và kỹ năng, nhất là kỹ năng phân tích, dự báo, xây dựng chính sách, kỹ năng soạn thảo văn bản quy phạm pháp luật chưa đáp ứng yêu cầu thực tiễn. Ngoài ra, cơ chế đãi ngộ chưa phù hợp nên không tạo sức hút nguồn cán bộ có chuyên môn cao.

Nguồn lực tài chính dành cho công tác xây dựng pháp luật (nhất là công đoạn phân tích chính sách, đánh giá tác động của văn bản) chưa đáp ứng yêu cầu thực tiễn; hợp tác quốc tế trong lĩnh vực pháp luật, mặc dù tranh thủ được nguồn lực hỗ trợ của các tổ chức quốc tế trong công tác xây dựng pháp luật và nâng cao năng lực cán bộ của ngành, tuy nhiên kinh phí hỗ trợ cũng chỉ đủ chi phí một phần, còn lại phải dựa vào nguồn ngân sách nhà nước hạn hẹp.

Công tác đào tạo cán bộ làm công tác xây dựng pháp luật chưa thực sự khoa học, chưa gắn với thực tiễn nhu cầu của xã hội.

PV: Vậy chúng ta cần có những cải cách, đổi mới tư duy xây dựng pháp luật như thế nào để đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong "kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc"?

TS. Đoàn Thị Tố Uyên: Một là, chuyển đổi tư duy xây dựng pháp luật theo hướng vừa bảo đảm yêu cầu quản lý Nhà nước vừa khuyến khích sáng tạo, giải phóng toàn bộ sức sản xuất, khơi thông mọi nguồn lực để phát triển, trong đó cần: Đổi mới nhận thức về bản chất, vai trò, chức năng của pháp luật, xác định mục đích xây dựng pháp luật chủ yếu là kiến tạo phát triển; nghiên cứu đổi mới, hoàn thiện quy trình xây dựng pháp luật; tăng đầu tư nguồn lực tài chính và nhân sự cho công tác xây dựng pháp luật.

Hai là, bảo đảm pháp luật phải mang tính ổn định, có giá trị lâu dài; thay đổi cách tiếp cận khi xây dựng luật theo hướng luật chỉ quy định những vấn đề khung, những vấn đề có tính nguyên tắc; không cần quá dài. Những vấn đề thực tiễn biến động thường xuyên thì giao Chính phủ, địa phương quy định để bảo đảm linh hoạt trong điều hành theo đúng tinh thần của Trung ương. Tư duy xây dựng luật pháp phải thay đổi theo hướng bám sát thực tiễn, tôn trọng thực tiễn khách quan. Để đạt được điều này, trong quy trình xây dựng pháp luật cần đầu tư nguồn lực và coi trọng khâu phân tích chính sách, đánh giá tác động của chính sách một cách thực chất, đảm bảo tính dự báo lâu dài của pháp luật.

Ba là, tập trung kiểm soát quyền lực trong xây dựng pháp luật, siết chặt kỷ luật, kỷ cương, đề cao trách nhiệm, nhất là trách nhiệm người đứng đầu, kiên quyết chống tiêu cực, "lợi ích nhóm".

Bốn là, chủ động, tích cực, khẩn trương xây dựng hành lang pháp lý cho những vấn đề mới, xu hướng mới (nhất là những vấn đề liên quan đến cách mạng 4.0, trí tuệ nhân tạo, chuyển đổi số, chuyển đổi xanh…) tạo khung khổ pháp lý để thực hiện thành công cuộc cách mạng về chuyển đổi số, tạo đột phá cho phát triển đất nước những năm tiếp theo.

Năm là, đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ công chức thực hiện xây dựng pháp luật theo hướng chuyên nghiệp hoá.

PV: Trân trọng cảm ơn bà!

Diệu Anh (thực hiện)