Ghè trong tâm thức của người Tây Nguyên

Cùng với cồng chiêng, gùi, tượng mồ… thì hình ảnh những chiếc ghè rượu cần đã trở thành biểu tượng mang giá trị văn hóa tiêu biểu, là một trong những thành tố quan trọng góp phần làm nên bản sắc văn hóa Tây Nguyên vừa phong phú vừa đa dạng nhưng cũng rất riêng biệt. Cộng đồng các dân tộc Tây Nguyên từ khi sinh ra, trưởng thành và đến khi mất đi đều gắn liền với ghè. Khi còn sống, chiếc ghè là không thể thiếu và gắn liền mật thiết với con người qua các sinh hoạt lễ hội, ghè dùng làm vật trao đổi, vật cúng tế thần linh, vật gia truyền… Đến khi chết đi, ghè cũng theo người chết về với thế giới Atâu, bởi họ quan niệm chết không phải mất đi mà là về một thế giới khác.

Ghè của các dân tộc Tây Nguyên không chỉ đơn thuần dùng để ủ rượu cần, mà hơn thế nữa ghè còn là hiện thân của đời sống tâm linh. Ghè không thể thiếu trong mọi nghi lễ của dân tộc, từ mừng lúa mới đến cầu mùa màng, hay lễ đâm trâu, lễ pơ thi… chính vì vậy mỗi khi cúng Yàng họ thường lấy huyết gà hoặc heo (con vật tế lễ) bôi lên miệng ghè hoặc thắt một dải vải màu đỏ lên quai ghè làm vật thông giao, thể hiện sự kính trọng và để thông báo, mời các đấng thần linh về dự lễ chung vui cùng dân làng, cầu mưa thuận gió hòa, sức khỏe bình an cho con người. Bên cạnh đó, ghè còn là thước đo cho sự giàu sang trong xã hội, được coi là tài sản quý của gia đình, có thể dùng để làm của hồi môn cho con cái hoặc làm vật gia bảo truyền từ đời này sang đời khác. Theo quan niệm của cư dân nơi đây thì gia đình nào có nhiều ghè và cồng chiêng là gia đình đó giàu có và có địa vị trong buôn làng. Già làng Ksor Yut ở thị xã Ayun Pa cho biết: “Có những chiếc ghè quý, phải đổi cả hàng chục con trâu, bò. Ngày xưa nhà nào cũng có ghè để giữ nhà giữ của và giúp đỡ con cháu mạnh khỏe, nhà giàu thì mới có nhiều, nhà nghèo thì có ít thôi”.

Phần lớn các dân tộc Tây Nguyên đều theo chế độ mẫu hệ, người phụ nữ giữ vai trò quyết định trong cuộc sống và được tôn trọng. Chính vì vậy, nhiều loại ghè cũng thể hiện rõ đặc điểm này: Ghè vợ chồng là loại ghè có hai chiếc, chiếc vợ cao to hơn, có trang trí nhiều vòng hoa văn hơn; hoặc ghè mẹ bồng con là loại ghè gồm 1 ghè cái và 1 đến 3 ghè con nằm trên vai; và còn nhiều loại ghè khác nữa thể hiện các đặc điểm của người phụ nữ Tây Nguyên.

Ghè dù có nhiều loại, nhiều tên gọi, quan niệm khác nhau tùy theo tập quán của mỗi dân tộc, nhưng ghè luôn giữ vai trò quan trọng và là vật dụng không thể thiếu trong cuộc sống tinh thần của các dân tộc Tây Nguyên. Hình ảnh những chiếc ghè mãi còn lưu giữ trong tâm thức của các dân tộc này đã trở thành những yếu tố văn hóa đặc sắc mà ít nơi nào có được. Và để bảo tồn, phát huy một cách có hiệu quả các giá trị văn hóa truyền thống của ghè nói trên, đòi hỏi chúng ta cần có những biện pháp tích cực, những chiến lược cụ thể, đúng đắn phù hợp với tình hình thực tiễn ở mỗi địa phương. Đặc biệt trong giai đoạn hiện nay khi sự tác động của các luồng văn hóa ngoại lai ngày càng nhiều và việc thay đổi các tập tục tín ngưỡng khiến giá trị tinh thần của chiếc ghè không còn được coi trọng, hơn nữa nạn chảy máu cổ vật đang diễn ra ngày càng rõ rệt hơn đối với cổ vật nói chung, những chiếc ghè nói riêng thì việc bảo tồn và phát huy giá trị của ghè là cần thiết và cấp bách.

Xuân Toản (BÁo Gia Lai)