Bảo vệ cây cổ thụ ở Hà Nội - gìn giữ màu xanh và di sản

Cây muồng trong Công viên Bách Thảo. Ảnh: Chinhphu.vn

Thủ đô Hà Nội sắp tròn 1000 năm tuổi và cùng quãng thời gian ấy có không ít cây cổ thụ. Những cây cổ thụ không chỉ mang lại màu xanh mà còn như nhân chứng lịch sử, là biểu trưng văn hóa trong quá trình phát triển của Hà Nội nghìn năm văn hiến … Ở nhiều nơi, những cây cổ thụ sống hàng trăm năm đã đi vào đời sống tâm linh. Do đó, việc kiểm kê những cây cổ thụ để nắm được hiện trạng, từ đó có phương án bảo vệ là việc làm rất cần thiết.

Cây cổ thụ - tài sản quý hiếm

Ông Nguyễn Nguyên Cương, Giám đốc Trung tâm Giáo dục truyền thông và Môi trường (Liên hiệp các Hội khoa học kỹ thuật Việt Nam) cho biết, từ ý tưởng cây cổ thụ là tài sản quý hiếm, nhóm nghiên cứu của Trung tâm đã tiến hành khảo sát và lập bản đồ cây cổ thụ Hà Nội (Atlas) từ hơn 3 năm nay trên địa bàn 14 quận huyện Hà Nội (cũ).

Cây cổ thụ được quan niệm là “cây sống trên 50 năm và đường kính trên 50cm” (quy chuẩn của Bộ Xây dựng). Tuy nhiên sau khi tham khảo ý kiến của các nhà khoa học, tiêu chí cây cổ thụ do nhóm các nhà khoa học thuộc Trung tâm Giáo dục truyền thông và Môi trường xác định là "những cây sống trên 70 năm, đường kính trên 70cm".

Bên cạnh đó, Trung tâm cũng đưa vào danh sách những cây có giá trị về mặt lịch sử, văn hóa, cây có nguồn gene quý hiếm… Bởi trên thực tế, ngoài  những cây đáp ứng được độ tuổi thì cũng có những cây tuy ít tuổi hơn nhưng lại gắn bó với một sự kiện có tính lịch sử, văn hóa thì phải đưa vào (như cây đa Bác Hồ) hoặc trong những cây xà cừ 100 tuổi thì phải chọn cây nổi trội như dãy cây xà cừ ở phố Phan Đình Phùng…

Căn cứ vào những tiêu chí phân loại này, nhóm khảo sát xác định Hà Nội có 725 cây cổ quý cần được bảo vệ. Chúng thuộc 62 loài và 30 họ thực vật khác nhau. Về phân bố, có 596 cây tập trung ở 9 quận nội thành (chủ yếu ở các quận Ba Đình, Hai Bà Trưng, Hoàn Kiếm); 129 cây ở 5 huyện ngoại thành. Nhóm khảo sát cũng “đánh dấu” những cây cổ thụ có đặc điểm đặc biệt như: cây cao tuổi (17 cây); cây có kích cỡ lớn (19 cây); cây thuộc gen quý hiếm (6 cây, tập trung chủ yếu ở vường Bách Thảo).

Cây đa búp đỏ cao 27 m trong Công viên Bách Thảo. Ảnh: Chinhphu.vn

Trong số này đáng chú ý là vẫn còn 1 cây lim cổ thụ (trên 250 tuổi) trong vườn nhà anh Vũ Đức Kỳ ở xóm 3, xã Tân Minh, huyện Sóc Sơn. Chủ nhân cho biết đây là cây lim còn sót lại của một khu rừng tự nhiên trước đây. Nó là minh chứng ngôi làng này trước kia là khu rừng. Bên cạnh đó nhóm cây cổ thụ cao tuổi nhất đã sống trên 400-700 năm chủ yếu phân bố tại các đình làng, chùa. Điển hình như cây bồ đề tại đình Kiêu Kỵ (xã Kiêu Kỵ, Gia Lâm) có trên 700 năm tuổi hoặc những cây có tán rộng như cây đa búp đỏ trong vườn Bách Thảo cao 27m.

Những cây cổ thụ được xếp vào loại đặc biệt đều gắn với những di tích lịch sử: cây thị ở đình Chèm, cây muỗm ở đền Quán Thánh, cây gạo ở Bảo tàng Lịch sử… ; có cây gắn với những dấu tích lịch sử như cây muỗm trên 300 năm tuổi gắn với việc trùng tu đền Quán Thánh (thế kỷ XVII).

Theo sử sách, rặng muỗm ở đền Quán Thánh được trồng khoảng năm 1680 dưới đời Lê Vĩnh Trị khi tiến hành trùng tu và cho đúc tượng đồng đen. Bên cạnh đó, có những cây gắn liền với các danh nhân như cây bồ đề do Tổng thống Ấn Độ Prasat tặng Việt Nam được trồng ở chùa Trấn Quốc năm 1958.

Không chỉ có vậy, cây cổ thụ ở Hà Nội còn đi vào thơ ca. Ngoài phố cổ, trong tâm thức của nhiều người Hà Nội, nói đến đường phố nào thì nhớ ngay đến hình ảnh cây cối ở đường phố đó: Đường Tràng Thi với 2 hàng cây bàng to, đường Nguyễn Du với những cây hoa sữa, những hàng xà cừ rợp bóng cây xanh ở phố Hoàng Diệu hay như hàng sao đen phố Lò Đúc…. Có thể nói, với thời gian, cây như sống cùng với tên phố, đi qua các cuộc chiến tranh cũng như những năm tháng xây đất nước dựng hòa bình và gắn bó với kỷ niệm của biết bao người.

Cần có chế độ theo dõi, chăm sóc khoa học

Có một thực tế đáng lo ngại là các cây cổ thụ đang có nguy cơ suy giảm do tác động mạnh từ con người, từ quá trình đô thị hóa và cả sự khắc nghiệt của thời gian.

Những kết quả điều tra cho thấy một thực trạng đáng buồn là các cây cổ thụ của Hà Nội đang bị suy giảm cả số lượng và chất lượng vì già cỗi không được chăm sóc như cây muồng ngủ (vườn Bách Thảo), cây vông nem (hồ Hoàn Kiếm); bị sâu bệnh như cây sao đen (Lò Đúc), cây thị (đình làng Vẽ)...

Nhưng đáng nói hơn cả là cây đã bị chính con người “quật ngã” bởi các hành động vô ý thức khi nhiều cây đã bị đóng đinh, bóc vỏ, treo biển, đèn quảng cáo, thậm chí vì lợi ích kinh doanh, một số cửa hàng còn ngấm ngầm “bức tử” cây. 

“Cây cổ thụ có thể được coi là tài sản quốc gia nhưng thực tế với nhiều cây chỉ được quản lý về mặt giấy tờ. Chỉ khi nào mưa bão, cây bị đổ mới thấy người của Công ty Cây xanh đến dọn dẹp. Do chưa có cơ quan quản lý chính thức  nên dẫn đến tình trạng suy thoái này ở Hà Nội” ông Cương nhận xét.

Hiện các nhà khoa học đã “khoanh vùng” những cây đang bị xâm hại và đề xuất biện pháp bảo vệ.

Cụ thể là, đề nghị UBND thành phố Hà Nội sớm ban hành quy định quản lý bảo vệ cây cổ thụ, trong đó qui định rõ trách nhiệm cụ thể cho đơn vị quản lý cơ sở và hộ gia đình; đồng thời có mức phạt thật nặng những hành vi gây tổn hại đối với cây cổ thụ.

Cây bồ đề ở chùa Trấn Quốc (hồ Tây)

Đối với một số cây cổ thụ có giá trị đặc biệt về văn hoá, lịch sử và khoa học như cây đa đền Bà Kiệu, cây bồ đề chùa Trấn Quốc.... cần được xem xét để công nhận là di tích văn hoá lịch sử và giao cho Sở Văn hoá -Thể thao Du lịch Hà Nội quản lý. Một số cây cần được đánh số treo biển, xây dựng lý lịch và có chế độ theo dõi, chăm sóc định kỳ.

Theo ông Nguyễn Nguyên Cương, hiện dữ liệu về bản đồ cây cổ thụ đã cơ bản hoàn thiện (mới in được 5 cuốn sách) và nhận thấy giá trị thiết thực của cuốn sách này, một số tổ chức cũng đặt vấn đề hợp tác để nhân bản nhằm phổ biến rộng hơn nữa về giá trị của các cây cổ thụ và cũng là cách nhắc nhở từng người dân trân trọng môi trường sống quanh mình.

Bảo vệ các cây cổ thụ ở Hà Nội là việc cần làm và phải làm trên cơ sở khoa học nhằm gìn giữ màu xanh cho thành phố và đó cũng chính là bảo vệ, gìn giữ những di sản quý giá của chúng ta. 

Xuân Cường