Chuẩn hóa quy đổi điểm tuyển sinh: Làm rõ những căn cứ khoa học

PV: Thưa Giáo sư, vì sao cần thiết phải chuẩn hóa công tác xác định "điểm đầu vào" cho từng phương thức xét tuyển?

GS.TSKH Đỗ Đức Thái: Trong những năm gần đây, các đại học, cao đẳng nước ta sử dụng nhiều phương thức xét tuyển cho một ngành đào tạo (sử dụng điểm thi tốt nghiệp THPT, điểm thi đánh giá năng lực, điểm thi đánh giá tư duy,… để xét tuyển). Việc sử dụng nhiều phương thức xét tuyển làm nảy sinh những vấn đề sau:

- Thời gian qua các trường đại học phân chia chỉ tiêu theo từng phương thức xét tuyển nhưng không minh bạch, chặt chẽ trong xét tuyển. Giáo sư Hoàng Minh Sơn, Thứ Trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo (GD&ĐT) đã khẳng định: "Đây là điều bắt buộc phải quy định lại việc xác định chỉ tiêu, không để các trường xác định chỉ tiêu cho từng phương thức. Thời gian qua Bộ yêu cầu các trường đưa ra căn cứ chia chỉ tiêu, nhưng chưa có trường nào đưa ra lý giải được".

- Nếu cơ sở đào tạo dùng nhiều phương thức xét tuyển cho một ngành thì phải đặt câu hỏi tại sao với phương thức dựa vào kết quả thi tốt nghiệp THPT lại lấy điểm chuẩn 25 điểm, mà điểm đánh giá năng lực lại lấy điểm chuẩn 120/150 điểm, hoặc xét học bạ lấy 26 điểm… Rõ ràng những điểm chuẩn đó phải đánh giá được mức độ tương đương về năng lực cốt lõi của các thí sinh trúng tuyển vào ngành đó, mức điểm chuẩn phải bảo đảm tương đương về đánh giá năng lực, yêu cầu với người học. Như thế, việc xác định điểm chuẩn của một phương thức xét tuyển dựa trên chỉ tiêu tuyển sinh của phương thức đó là không có cơ sở khoa học đúng đắn, có thể gây ra mất công bằng đối với học sinh. 

Có hai bài toán cốt lõi trong mùa tuyển sinh 2025.

Bài toán 1. Quy đổi điểm của các phương thức đánh giá năng lực, tư duy (ví dụ thi đánh giá năng lực của ĐHQGHN và ĐHQG TPHCM, hay đánh giá tư duy của ĐHBK) về phương thức sử dụng điểm thi tốt nghiệp THPT bằng cách như thế nào?

Điều kiện thực hiện: Chỉ quy đổi sang nhau điểm môn thi/bài thi cùng (gần) miền năng lực của hai kỳ thi. Nghĩa là tồn tại hệ số tương quan đủ lớn giữa hai tập điểm số khi thực hiện trên cùng một nhóm thí sinh. Chẳng hạn, trên cùng một nhóm những thí sinh vừa thi tốt nghiệp THPT vừa thi đánh giá năng lực, hệ số tương quan đủ lớn giữa hai tập điểm số được hiểu là nếu học sinh có điểm cao ở kỳ thi này thì cũng có điểm cao tương ứng ở kỳ thi kia. 

Nếu thi đánh giá năng lực theo môn, việc quy đổi cùng môn có độ tin cậy cao do hệ số tương quan lớn. Với bài thi đánh giá năng lực là tổ hợp nhiều môn, Bộ GD&ĐT đã có yêu cầu chỉ quy đổi điểm thi bài đánh giá năng lực sang điểm thi tốt nghiệp với tổ hợp có hệ số tương quan lớn nhất trong Công văn số 4222/BGDĐT-GDĐH ngày 21/7/2025. Điều này thể hiện tính khoa học cao trong việc thực hiện quy đổi.

Phương pháp thực hiện: Hoặc sử dụng Bách phân vị (đơn giản, dễ áp dụng) hoặc sử dụng phương pháp Hồi quy (phức tạp hơn, nhưng có nhiều phương pháp xử lý để có thể đạt độ tin cậy cao nhất).

Bài toán 2. Xác định chênh lệch điểm thô giữa các tổ hợp sử dụng điểm thi tốt nghiệp THPT bằng cách như thế nào?

Phương pháp thực hiện: Cần tính độ chênh lệch chính xác theo cách sử dụng điểm chuẩn hóa làm trung gian (như Bộ GD và ĐT đã ban hành qua 07 tổ hợp). 

PV: Một số ý kiến lại cho rằng chỉ cần dựa vào "điểm thô" là đủ, vì sao cách tiếp cận này không phù hợp?

GS.TSKH Đỗ Đức Thái: Lý do cơ bản là: Điểm thô gây mất công bằng trong tuyển sinh, ở đây điểm thô ở một môn thi của thí sinh được hiểu là điểm thí sinh đạt được ở môn thi đó.

Kỳ thi tốt nghiệp THPT với 18 môn thi, là kỳ thi cấp quốc gia với hơn 1 triệu thí sinh mỗi kỳ thi. Tuy nhiên, vì nhiều nguyên nhân (khách quan, chủ quan) nên độ khó của các bài thi không thật sự đồng đều (chẳng hạn các môn KHXH thường "dễ" hơn các môn KHTN). Do vậy, việc sử dụng điểm thô và tổng điểm thô để xét tuyển sẽ gây ra sự mất công bằng. Để dễ hiểu, ta xem xét ví dụ sau:

- Trước tiên là khái niệm khó dễ: Theo lý thuyết khảo thí cổ điển, độ khó của câu hỏi thi bằng tổng số thí sinh làm đúng/tổng số thí sinh dự thi, câu hỏi càng khó thì tỉ lệ này càng nhỏ, và như vậy nó tỉ lệ thuận với điểm trung bình/trung vị của môn đó.

- Thí sinh A được ba điểm 5, cũng chính bằng điểm trung vị của 3 môn M1, M2, M3; thí sinh B được ba điểm 7, cũng chính bằng điểm trung vị của 3 môn M4, M5, M6. Vì là điểm trung vị nên ở mỗi môn, năng lực (giả thiết được đánh giá qua điểm số) của mỗi bạn đều ở vị trí hơn (xấp xỉ) 50% số bạn khác thấp điểm hơn và kém (xấp xỉ) 50% số bạn khác cao điểm hơn. Như vậy, vị trí điểm số trong phổ điểm là tương đương và thứ hạng năng lực qua từng môn cũng tương đương. Tuy nhiên, nếu xét tuyển qua tổng điểm thô thì bạn A chỉ được 15 điểm trong khi bạn B được 21 điểm. Việc dựa vào tổng điểm thô để xét tuyển đã tạo ra sự không công bằng trong trường hợp này, trường hợp mà năng lực của thí sinh A tương đương (về vị trí trong phổ điểm) với năng lực của thí sinh B nhưng điểm thô chênh lệch nhau 6 điểm.

PV: Vậy điểm chuẩn hóa RZC thực sự phản ánh điều gì, thưa Giáo sư? Nó khác biệt ra sao so với điểm thô?

GS.TSKH Đỗ Đức Thái: Như chúng ta đã biết, các nhà khoa học về Khảo thí hiện đại đã xác định từ điểm thô của thí sinh ở một môn thi một con số thực, được gọi là điểm chuẩn hóa (tên tiếng Anh là Robust Z-score, viết tắt là RZC) của thí sinh ở môn thi đó.

Vậy điểm chuẩn hóa phản ánh gì về thí sinh, khác biệt gì với điểm thô?

Để cho dễ hiểu, ta bắt đầu bằng ví dụ sau: Trong hình vuông cạnh 1 dm ta vẽ một tam giác; trong hình lập phương cạnh 1 dm ta vẽ một tứ diện. Diện tích tam giác (đo bằng dm²) và thể tích tứ diện (đo bằng dm³) là hai số đo hoàn toàn khác nhau, không so sánh trực tiếp được với nhau. Nhưng phân tích sâu hơn ta thấy chúng cùng phản ánh "độ choán" của vật thể trong "vật thể mẹ" chứa vật thể đó. Như vậy, nếu định so sánh độ choán của tam giác trong hình vuông và độ choán của tứ diện trong hình lập phương thì diện tích hay thể tích là có tương quan chặt chẽ.

Cũng như thế, điểm thô của một môn thi chỉ phản ánh đánh giá năng lực của thí sinh ở môn học đó, trong khi đó điểm chuẩn hóa RZC của một môn thi là một số đo phản ánh năng lực "nội tại" của thí sinh đó. Nói cách khác, các điểm chuẩn hóa RZC của một tổ hợp xét tuyển vào một ngành học đã đánh giá được mức độ về năng lực cốt lõi của thí sinh trúng tuyển vào ngành học đó. Ngoài ra, điểm chuẩn hóa RZC của một môn thi bảo toàn thứ hạng của thí sinh khi sắp xếp theo điểm thô của môn thi đó và không làm thay đổi điểm số của môn khác khi xét tuyển sinh.

Trong công tác tuyển sinh, nguyên tắc công bằng là quan trọng nhất: Thí sinh có năng lực cao hơn sẽ được ưu tiên xét đỗ hơn mà không phụ thuộc vào phương thức tuyển sinh. Rõ ràng điểm chuẩn hóa là phương cách đạt được sự công bằng cao hơn. Vì vậy, một đề thi dù đã xây dựng từ quy trình chuẩn hóa nhưng vẫn nên chuyển qua điểm chuẩn hóa để đạt được sự công bằng cao hơn. Đó là cách xử lý thực tế trong các kì thi lớn như SAT, ACT,... 

PV: Theo Giáo sư, tính minh bạch và độ tin cậy của phương thức quy đổi này thể hiện ở đâu?

GS.TSKH Đỗ Đức Thái: Như chúng ta đã biết, Bộ GD&ĐT đã lựa chọn cách tiếp cận: Điểm thô ⟹ Điểm chuẩn hóa RZC để thực hiện công bằng (do các môn cùng một thang đo) ⟹ Điểm thô đã hiệu chuẩn, biểu diễn theo bách phân vị (để phù hợp với các phương thức quy đổi khác). Cách tiếp cận như thế là chặt chẽ về mặt toán học (qua các phép chứng minh chi tiết không trình bày ở đây), chuẩn xác về mặt khảo thí, đồng thời tránh gây bối rối cho xã hội vì điểm chuẩn hóa RZC chỉ xuất hiện trong khâu trung gian (do Bộ GD&ĐT thực hiện) để có Bảng bách phân vị các tổ hợp đã hiệu chuẩn.

Cũng cần nhấn mạnh thêm rằng Bộ GD&ĐT xây dựng đề thi tốt nghiệp THPT năm nay (2025) theo phương pháp chuyên gia (từ tham khảo đề thi mẫu thử nghiệm diện rộng) là cách thức hợp lý và duy nhất. Lý do: Xây dựng ngân hàng đề thi chuẩn hóa phải dựa trên cơ sở thử nghiệm thực trên đối tượng học sinh lớp 12 và câu hỏi thử nghiệm không được dùng cho chính năm đó, trong khi năm nay mới có lứa học sinh lớp 12 đầu tiên được học theo Chương trình GDPT 2018.

Lưu ý việc mỗi trường đại học tự quy đổi theo công thức riêng – dù tuân thủ khung hướng dẫn vẫn đang tiềm ẩn nguy cơ làm "lệch chuẩn" giữa các thí sinh và thậm chí làm lệch mục tiêu tuyển sinh. Vì thế, với định hướng lâu dài, chúng ta cần xây dựng hệ thống xét tuyển đại học thống nhất cả nước, vừa chấp nhận sự đa dạng, vừa bảo đảm chuẩn mực đánh giá nhất quán và đáng tin cậy.

PV: Xin Giáo sư cho biết thêm một số kiến nghị cho các mùa tuyển sinh tiếp theo?

GS.TSKH Đỗ Đức Thái: Tôi đề xuất tiếp tục cách tính điểm quy đổi, điểm hiệu chuẩn để góp phần tạo công bằng tuyển sinh.

- Nếu sử dụng phương thức xét điểm thi tốt nghiệp THPT thì cần: Thống nhất sử dụng theo kết quả hiệu chuẩn khách quan Bộ GD&ĐT công bố, nhưng cần mở rộng thêm nhiều tổ hợp khác để các cơ sở Giáo dục đại học (GDĐH) và thí sinh tiện sử dụng.

- Với các đơn vị tổ chức thi ĐGNL: Công khai phương pháp, độ tương quan để bảo đảm độ tin cậy khi thực hiện quy đổi; Công khai bảng điểm quy đổi để các cơ sở GDĐH và thí sinh sử dụng ngay kết quả, bảo đảm có sự thống nhất cao nhất. Các cơ sở GDĐH sử dụng kết quả thi ĐGNL không phải quy đổi gì thêm.

PV: Trân trọng cảm ơn Giáo sư. 

Thu Trang