Còn có một Sông Hồng khác trong lịch sử

Theo các chính s? thì “Lý Thái T? d?i 10 d?o làm 24 l?”, v?y t? Th? k? XI nu?c ta dã có L? H?ng (H?ng L?). Do mua l?t và s? c?i t?o theo ý ngu?i, nên d?n kho?ng Th? k? XIX, các c?a d?u ngu?n sông này b? l?p d?n, lòng sông có do?n teo c?n di, có do?n dã b? mang tên c?a dòng sông khác. Tuy v?y, ta cung còn nh?n ra du?c qua l?i ghi c?a các nhà d?a lý th?i xua.

H?ng Giang trong sách xua

Sách Vu trung tùy bút  c?a Ph?m Ðình H? ghi v? x? H?i Duong có chép r?ng: “Hai ph? Thu?ng, H? H?ng t? xa xua g?i là H?ng L? hay là H?ng Nhân L?, Nhân Hùng Ph?; g?n dây m?i g?i là Thu?ng H?ng, H? H?ng. B?i vì t? xua có con sông H?ng Giang t? phía Tây B?c ch?y xu?ng, vòng quanh trong kho?ng b?y huy?n, c? nhân m?i theo tên con sông ?y d?t tên d?t H?ng L?. Cung nhu Oai l? (Ph? Thanh Oai), vì g?n dó có con sông Thanh Oai”.

Du d?a chí c?a Phan Huy Chú(1) cho bi?t thêm r?ng: “M?t d?i H?ng Giang phát nguyên t? Xã C? Bi, Huy?n Gia Lâm cùng v?i sông Th?ch Tr? ? Xã C? Linh, sông Ð?i Bi ? Xã Bát Tràng, sông Kim Nguu ? Xã Công Lu?n, h?p vào m?t dòng ch?y t? phía B?c sang phía Ðông, di ngo?n nghèo qua d?a h?t ba huy?n (c?a Thu?ng H?ng)... l?i ch?y qua b?n huy?n phía Nam r?i ch?y xu?ng C?a M?t(2) Huy?n Vinh L?i mà ra bi?n”.

Ð?n nay nhìn trên b?n d?, ta th?y Sông H?ng Giang th?i c? dã b? phân tán t?ng do?n, ph? thu?c vào tên nh?ng dòng sông khác. Ðo?n thì thu?c Sông Nghia Tr?, do?n thành Sông Ð?o Khê, do?n thì g?i Sông S?t, do?n thì g?i Sông T? K?,v.v... Riêng h? luu c?a H?ng Giang thì kho?ng th?i T? Ð?c d?n nay, nh?t là nh?ng nam thu?c Pháp d?p con du?ng 53 c?t ngang thân nó, chuy?n toàn b? do?n h? luu ?y cùng khúc sông dào Do Tranh, nh?p h?n vào h? Sông Lu?c d? làm du?ng sông qu?c v?n, cho nên d?u v?t Sông H?ng Giang không d? dàng nh?n th?y trên th?c d?a và trên b?n d? hi?n nay.

Theo các d?a chí thì Sông Do Tranh ch? là do?n sông dào th?i Tr?n Nhân Tông, tru?c dó Sông H?ng Giang và Sông Tranh Giang là hai h? th?ng sông bi?t l?p, dù cách nhau không xa l?m.

Xét v? tên Sông H?ng Giang thì d?u Th? k? XIX, Phan Huy Chú (1782-1840) còn th?y du?c hình dáng tuy?n sông, nhung d?n th?i T? Ð?c thì sách Ð?i Nam nh?t th?ng chí (T?nh B?c Ninh) dã ghi r?ng: “Các c?a Sông Ð?i Bi, C? Bi, Huy?n Gia Lâm dã b? l?p h?n”. Nhu v?y thì Sông H?ng Giang c?a H?ng Nhân ch? t?n t?i d?n kho?ng gi?a Th? k? XIX.

Sông H?ng c? m?t di, l?i xu?t hi?n m?t Sông H?ng m?i. Ðây là do?n sông t? ngã ba B?ch H?c ch?y xu?ng C?a Giao Th?y (hay Giao H?i) nay là C?a Ba L?t, giáp Bi?n Ðông. Ðo?n sông này các sách xua chép là Sông Nh? Hà (dôi ch? chép Lô Giang). Ð?n kho?ng th?i thu?c Pháp ngu?i ta g?i là H?ng Hà (Sông H?ng) v?i ch? H?ng có nghia là màu d?.

Do tình hình trên, cho nên các b?n d? b?ng ch? Pháp  ? Th? k? XX thu?ng ghi tên sông này là Fleuve Rouge nghia là Sông Ð? (ý nói nu?c d?c màu d?).

Ðu?ng di c?a H?ng Giang xua

Soát l?i các d?a chí, d?i chi?u v?i b?n d?, ta có th? truy tìm du?c Sông H?ng Giang xua phát nguyên t? các Xã Vu Nông, C? Bi(1) cùng v?i Sông Th?ch Tr? ? Xã C? Linh, Sông Ð?i Bi ? Xã Bát Tràng, các xã này thu?c Huy?n Gia Lâm, ch?y qua Xã Giang Cao, Thu?n T?n, r?i h?p cùng Sông Kim Nguu t? Xã Công Lu?n Huy?n Van Giang (nay thu?c Van Giang, Hung Yên) n?i ti?p nhau h?p l?i m?t dòng ch?y v? phía Ðông. Ðo?n d?u ngu?n này d?n gi?a Th? k? XIX dã b? l?p, ch? d? l?i m?t ít ao h?.

Ti?p theo do?n d?u ngu?n, Sông H?ng Giang ch?y qua Kênh C?u vào Huy?n Ðu?ng Hào, ch?y qua các Xã Ð?o Khê, Trung Ð?o, Qu?n Ng?c, Ðông M?, Gia C?u, Cao Trai, Thu?n Xuyên, r?i d?n ngã ba Vô Ng?i thu?c T?ng B?ch Sam. Ðo?n H?ng Giang t? Ð?o Khê d?n Vô Ng?i, sách d?a chí Th? k? XIX ghi là Sông Ð?o Khê, nhung các b?n d? Th? k? XX l?i ghi là Sông Nghia Tr?.

Sông H?ng Giang l?i t? ngã ba Vô Ng?i ch?y qua các Xã Nho Lâm, Phúc B? c?a Huy?n Ðu?ng Hào, r?i vòng qua phía Tây B?c Ph? K? S?t vào Huy?n Ðu?ng An. L?i ch?y qua các Xã Thu?ng Khuông, H? Khuông, vòng d?n ?p Mao Ði?n; r?i l?i vòng v? d?t Huy?n Ðu?ng An ? các xã Tu?n Ki?t, Quang L?, Thu?n Luong, K? Gián. Ð?n dây sông qu?t hu?ng Nam ch?y vào d?t Huy?n Gia L?c. Nhu v?y do?n H?ng Giang t? Vô Ng?i d?n Huong Gián - Bá Th?y, các b?n d? Th? k? XX ghi là Sông S?t.

Vào d?t Gia L?c, Sông H?ng Giang l?i ch?y qua Vân Ð?, Luong Xá, Khuông Ph?, Quang B?, Vinh Du?, An Thu, Ð?nh Hào, cho nên do?n sông này trên b?n d? Th? k? XX ghi là Sông Ð?nh Ðào. Sông H?ng Giang di qua các Xã Kim Húc, Ð?ng Ð?c c?a Huy?n Gia L?c thì chuy?n vào d?t Huy?n T? K?. Ðo?n sông T? K? này dã ch?y qua các Xã Qu?ng B?, Ð?ng Quang, Vu Xá, Yên Phong, V?n T?i, C? L?c, T? K? H?, Hoa Ung, Hòa L?, Hà H?i, H?u Chung, An T?, Ðan Ði?n, Qúy Cao, An B?. Ðo?n t? Hà H?i d?n An B? nh? do?n sông dào Do Tranh th?i Tr?n mà du?c n?i sang v?i L?c Giang (Sông Lu?c), d?n th?i M?c m? r?ng thêm, d?n th?i Nguy?n du?c n?n th?ng và m? r?ng thành du?ng sông qu?c v?n, nên b?n d? Th? k? XX ghi nh?p chung vào dòng Sông Lu?c (Canal des Bambous).

H? luu Sông H?ng Giang tính t? ngã ba An B? ra giáp bi?n ? C?a Ngãi Am, nay thu?ng g?i là c?a Sông Thái Bình, cung có sách ghi là c?a Bi?n Thái Bình.

M?i quan h? v?i Sông Lu?c và Sông Hóa

Trên dây là d?u v?t Sông H?ng Giang xua, d?n dây xin bàn thêm v? m?i quan h? l?ch s? v?i hai sông: L?c Giang và Tranh Giang (t?c Sông Lu?c và Sông Hóa) dã di?n ra nhu th? nào.

Tru?c th?i Tr?n, dòng Sông Tranh Giang (nay g?i Sông Hóa) có th? là dòng sông to r?ng, vì nó là du?ng giao thông chính t? bi?n vào, n?i v?i L?c Giang (nay là Sông Lu?c) d? di d?n Hoa Lu, Thang Long… Thu? ?y h? Sông Tranh Giang – L?c Giang này còn tách bi?t hoàn toàn v?i h? Sông H?ng Giang, t?c h? Sông Thái Bình ngày nay. Ð?n cu?c ch?ng Mông - Nguyên l?n th? 2, Tr?n Hung Ð?o dóng quân d?c luu v?c Sông Tranh (Sông Hóa) th?y các thuy?n luong t? bên phía Sông Lu?c, Sông Tranh ph?i ra g?n bi?n m?i vào du?c h? Sông H?ng Giang (h? Thái Bình) th?t là xa xôi b?t ti?n. Do dó Tr?n Hung Ð?o dã sai quân dân dào do?n sông n?i hai h? sông l?n l?i.

Ðo?n sông m?i này dào qua d?a ph?n Thôn Do Tranh c?a Xã Tranh Chu (thu?c Huy?n Vinh L?i) cho nên d?t tên là Sông Do Tranh và Xã Tranh Chu b? chia dôi: n?a phía Ðông v?n gi? tên Tranh Chu, sau d?i là Tranh Ch?, còn n?a phía Tây thì d?t tên là Tranh Xuyên. Ðo?n sông dào Do Tranh này khi nhà M?c l?p Trai Kinh thì du?c  m? r?ng (theo van bia d?a phuong).

T? khi n?i du?c hai h? sông l?n thì Sông Tranh (Sông Hóa nay) ngày càng gi?m sút tác d?ng, nhu?ng cho do?n t? Do Tranh d?n An B? ngày càng du?c m? r?ng d? thông v?i h? luu H?ng Giang, t?c ph?n cu?i h? Sông Thái Bình ngày nay.

Trong sách Ð?a du các t?nh B?c K? c?a Ð? Ðình Nghiêm, Ngô Vi Li?n, Ph?m Van Thu xu?t b?n nam 1925 ? trang 34 vi?t v? Ð?n Tranh có do?n r?ng: “? Làng Tranh Xuyên (Ph? Ninh Giang) và Làng Tranh Chu (Huy?n Vinh B?o) có m?t cái d?n r?t c? (hai làng này tru?c cùng m?t Xã Tranh Chu). T? th?i nhà Tr?n lúc dánh gi?c Nguyên có dào m?t con sông g?i là Sông Do Tranh d? ti?n t?i binh. Sông dào ?y dã chia Xã Tranh Chu ra làm dôi, nhung dân v?n th? chung m?t v? th?n, g?i tên là v? Tranh Giang d?i vuong Hoàng H?p tôn th?n”.

V? th?n này ? d?n Làng Ðào Ð?ng, Huy?n Ph? D?c (nay là Qu?nh Ph?, T?nh Thái Bình) cung có th? và m? h?i vào ngày 20 d?n ngày 26 tháng Tám âm l?ch. S? di các làng d?c Sông Tranh bên phía Vinh L?i, T? K? cung nhu bên Huy?n Ph? D?c, Qu?nh Côi thu?ng m? h?i vào tháng Hai và tháng Tám âm l?ch, do b?t ngu?n t? hai l? tr?n th?i xua, nhu sau:

H?i gi?a tháng Hai âm l?ch là b?t ngu?n t? s? tu?ng ni?m chi?n tích c?a Lê Hoàn phá T?ng trên Sông L?c, Sông Tranh vào tháng Hai nam Tân T? (981). H?i tháng Tám âm l?ch là b?t ngu?n t? l? tu?ng ni?m v? anh hùng dân t?c Tr?n Hung Ð?o khi ông dóng quân ? vùng này d? ch?ng quân Mông - Nguyên. Ông m?t vào ngày 22 tháng Tám âm l?ch.

*

*      *

Tóm l?i, Sông Tranh Giang và Sông H?ng Giang th?i xua là hai h? riêng bi?t. Sông H?ng Giang phát nguyên t? d?t Gia Lâm, Van Giang ch?y qua L? H?ng r?i d? ra bi?n. Ð?n Th? k? XIII, Tr?n Hung Ð?o sai quân dân dào do?n Sông Do Tranh d? ti?n ch? binh luong, nên H?ng Giang du?c n?i ti?p v?i Tranh Giang. T? th?i M?c v? sau, các do?n sông n?i thu?ng du?c u?n n?n, dào r?ng thêm, nên b? m?t Sông H?ng Giang th?i c? ngày càng bi?n d?ng. Ð?c bi?t Th? k? XIX, nhà Nguy?n m? tuy?n du?ng sông qu?c v?n, m?ch du?ng sông t? c?a bi?n Thái Bình d?n An B?, Quý Cao n?i ti?p Sông Lu?c d? vào Sông H?ng du?c n?n tuong d?i d?u và m? r?ng thêm. T? dó Sông H?ng Giang b? d?i tên thành t?ng do?n: Sông Nghia Tr?, Sông Ðào Khê, Sông S?t, Sông T? K?, Sông Ðan Ði?n, Sông Ngãi Am, v.v… Ð?n Th? k? XX trên các b?n d? dã dem do?n sông dào Do Tranh cùng ph?n sông d?n Quý Cao, An B? bi?n thành h? luu Sông Lu?c, g?i chung là Canal des Bambous và d?i do?n Sông Ngãi Am v?n là h? luu H?ng Giang thành h? luu Sông Thái Bình ngày nay; d?i C?a Ngãi Môn thành C?a Thái Bình. Nhu v?y kho?ng cu?i Th? k? XIX tên Sông H?ng Giang dã b? xóa, ngu?i ta l?i g?i Sông Nh? Hà, do?n t? ngã ba B?ch H?c xu?ng d?n C?a Giao Th?y (Ba L?t) là dòng Sông H?ng, tên ch? Hán là H?ng Hà. 

* Các tiêu d? do Tòa so?n d?t

Chú thích:

(1) L?ch tri?u hi?n chuong lo?i chí, NXB S? h?c, Hà N?i 1960, t?p I, trang 100 – 103.

(2) C?a Ngãi chép nh?m ra C?a M?t, vì ch? Hán ch? Ngãi và M?t có hình dáng g?n gi?ng nhau.

Trích T?ng t?p Nghìn nam van hi?n Thang Long