Đưa Hát Xoan Phú Thọ đến với thế giới

Hát Xoan Phú Thọ

Tỉnh Phú Thọ đã và đang triển khai nhiều biện pháp để gìn giữ và phát huy nghệ thuật Hát Xoan trong thời hiện đại, đồng thời đẩy mạnh công tác tuyên truyền, quảng bá để tạo lực đẩy cho Hát Xoan tiến nhanh hơn trên con đường trở thành di sản của nhân loại.

Hát Xoan đang có đất sinh sôi

Hát Xoan là một di sản văn hóa phi vật thể quý giá của vùng đất Tổ Hùng Vương. Hát Xoan Phú Thọ thuộc loại hình dân ca lễ nghi phong tục, là hát cửa đình, với hình thức nghệ thuật đa yếu tố: có nhạc, hát, múa nằm trong thành phần các trò diễn hội làng.

Nguồn gốc của nó gắn với những giai thoại của thời đại Vua Hùng dựng nước. Các làng Xoan gốc đều là những ngôi làng cổ nằm trên địa bàn trung tâm nước Văn Lang, vì vậy hát Xoan còn bảo lưu được nhiều yếu tố văn hóa cổ của thời đại bình minh dựng nước...

Theo sự phân tích của GS-TS Khoa học Tô Ngọc Thanh- Chủ tịch Hội văn nghệ dân gian Việt Nam, hát Xoan quí giá vì đây là một di sản có tính đồng bộ và có nhiều giá trị cổ xưa. Khi người ta hát đứng im, nhưng bàn tay cuộn ngón như bông hoa nở 5 cánh. Người đàn ông đi chéo, hát lên ruộng, xuống đồng, biểu hiện cuộc sống khó khăn, khúc khuỷu. Ngôn ngữ nghệ thuật ấy rất có chiều sâu, nhưng bây giờ nếu không hiểu thì sẽ thấy nhàm chán.

Về nghệ thuật hát, thì Hát Xoan có hàng âm thanh đơn giản, 4-5 âm, nhưng nó là gốc gác, tạo thành nền tảng âm thanh quen thuộc của nhân dân. Hiện nay ở Phú Thọ còn lại 4 phường xoan cổ là: An Thái, Phù Đức, Thét và Kim Đới. Điều đáng mừng là nghệ thuật Hát Xoan đang sinh sôi.

Bà Nguyễn Thị Lịch- 63 tuổi- trùm phường Xoan An Thái- xã Phượng Lâu, thành phố Việt Trì "khoe" bà có 6 cháu nội, ngoại hát Xoan thành thạo: “Phường Xoan chúng tôi hiện có 4-5 thế hệ. Trẻ nhất là 10 tuổi, già nhất 86 tuổi. Hát Xoan tác động rất tốt đến đời sống của nhân dân và mong muốn được UNESCO công nhận là di sản thế giới”- Bà Lịch nói.

Nguyễn Thị Hồng Nhung (18 tuổi) phường Xoan An Thái, học sinh trường THPT Việt Trì, là thế hệ thứ tư trong gia đình biết hát Xoan, cho rằng nếu hát Xoan được công nhận là di sản ở tầm quốc tế thì trách nhiệm của thế hệ trẻ càng lớn lao hơn vì phải gìn giữ nghệ thuật này không để mai một và truyền cho các thế hệ tiếp sau.

Vẫn còn đó nỗi lo

Tuy nhiên, giống như các nghệ thuật cổ truyền khác, hát Xoan đang chịu những tác động của xã hội hiện đại và đứng trước nguy cơ thất truyền. Theo thống kê của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Thọ, trên toàn tỉnh hiện chỉ còn gần 70 nghệ nhân hát Xoan, trong đó chỉ có 8 nghệ nhân còn khả năng truyền dạy. Sự "thiếu thầy và ít trò" đã làm cho tính kế thừa và phổ biến của nghệ thuật hát Xoan gặp nhiều trở ngại. Nghệ nhân Nguyễn Ngọc Bảo ở phường Thét- xã Kim Đức- thành phố Việt Trì, năm nay 80 tuổi, trăn trở, các cháu học rất nhanh, nhưng lớn lên thì lại đi học, đi làm việc. "Tôi dạy được 6 cháu thì giờ còn có hai cháu tiếp tục theo học”.

Theo lời nghệ nhân Lê Xuân Ngũ, 75 tuổi, Trùm phường Xoan Phù Đức, âm điệu trong hát Xoan hoàn toàn khác biệt không giống với bất cứ làn điệu dân ca nào, cho nên để hát Xoan đúng, đủ và mượt mà cần phải có thời gian tập luyện rất công phu.

Hát Xoan vốn là nghệ thuật cổ, vì thế ca từ đa số theo văn Hán Nôm, phải là người thực sự yêu thích mới hiểu được hết được cái hay, cái đẹp của những ca từ đó để rồi đam mê luyện hát.

Việc duy trì sinh hoạt, biểu diễn hát Xoan cũng gặp rất nhiều khó khăn về tài chính, cơ sở vật chất cũng như sự đầu tư, quan tâm, động viên về mặt tinh thần.

Nguồn kinh phí trực tiếp cho công tác truyền dạy và biểu diễn hát Xoan cũng chưa được các cấp, ngành quan tâm đúng mức. Nghệ nhân Lê Thị Huệ ở phường Xoan Phù Đức kể rằng, thanh thiếu niên chủ yếu đi làm, đi học, việc tập hợp họ vào phường hát rất khó bởi chế độ ưu đãi gần như không có. Học sinh thường chỉ tập hát được vào các dịp nghỉ hè, lứa tuổi thanh niên có nhiều trường hợp mặc dù rất yêu thích hát Xoan nhưng vì bận mưu sinh cho nên đã không thể tham gia.

Nỗ lực để giá trị của Hát Xoan lan tỏa trong cộng đồng

Trước thềm cuộc họp của Hội đồng di sản của UNESCO tháng 11 tới, Bộ Ngoại giao và tỉnh Phú Thọ đặc biệt quan tâm tới công tác vận động cho Hồ sơ hát Xoan. Điều quan trọng là chúng ta để bạn bè quốc tế nhìn nhận Hát Xoan xứng đáng với các tiêu chí của UNESCO đề ra.

Theo Nhạc sĩ Đặng Hoành Loan, Hồ sơ Hát xoan Phú Thọ đã hội đủ các yêu cầu cần thiết của UNESCO để được công nhận: đó là tính giá trị, tính cộng đồng trong việc sáng tạo và truyền dạy từ đời này qua đời khác; đó là sức sống mạnh mẽ của hát Xoan cũng như các cam kết bảo vệ nghệ thuật này không bị biến mất trong đời sống hiên đại. Với những nỗ lực ấy, chúng ta có quyền hy vọng Hát Xoan sớm trở thành di sản văn hóa thế giới.

Nhạc sĩ Đặng Hoành Loan cũng khuyến cáo: điều quan trọng trước tiên, Xoan muốn được công nhận phải bảo vệ nó toàn vẹn về nghệ thuật, phương thức sinh hoạt và lối hát thờ Vua. Nếu không bảo vệ được toàn vẹn thì chúng ta làm cho Xoan mất dần bản chất.

Theo ông Hoàng Dân Mạc- Phó Bí thư Tỉnh ủy, Chủ tịch UBND tỉnh Phú Thọ cho biết, để bảo tồn và phát huy giá trị của nghệ thuật Hát Xoan, trong thời gian tới, tỉnh Phú Thọ chú trọng các công việc sau: Thứ nhất, phổ biến, quảng bá giới thiệu giá trị của Hát Xoan với cộng đồng trong tỉnh, trong cả nước và với bạn bè quốc tế. Thứ hai là truyền dạy, phổ biến rộng rãi nghệ thuật này ở trong cả nước. Tỉnh cũng đưa Hát Xoan vào dạy trong các trường học ở thành phố Việt Trì, đồng thời tại các làng Xoan cổ thì khuyến khích các nghệ nhân truyền dạy cho các thế hệ trẻ.

Đại sứ Algeria tại Việt Nam Cherif Chikhi: Hát Xoan của các bạn rất hay, thú vị, lãng mạn và giữ được nguyên bản sắc địa phương. Khi nghe Hát, tôi cảm thấy được rất nhiều điều “pha trộn” trong đó, âm nhạc, làn điệu, cách thể hiện, ánh mắt mang đậm chất Việt Nam. Hát Xoan được trình diễn với cả 2 thế hệ, những nghệ nhân già và con cháu của họ, chúng tôi cảm nhận được sự giao hòa giữa các thế hệ. Tôi rất yêu thích những làn điệu cổ. Nếu hỏi tôi điều gì tôi mong muốn nhất khi xem Hát Xoan của các bạn? Tôi chỉ có thể trả lời: ước gì tôi hiểu được tiếng Việt, hiểu được lời những bài hát, để hiểu sâu hơn về  văn hóa của các bạn. Dù vậy, âm nhạc, giai điệu của Hát Xoan khiến tôi rất thích. Đại sứ Ai Cập Reda El-taify: Phải nói là Hát Xoan rất thú vị. Tôi rất yêu thích làn điệu âm nhạc, giọng ca của các nghệ nhân và sự kết hợp giữa các động tác biểu diễn, múa, trống và lời ca. Tôi cũng cảm thấy có nhiều sự tương đồng giữa Hát Xoan với âm nhạc cổ truyền ở đất nước Ai Cập của chúng tôi, đó là sự kết hợp giữa hợi thở của cuộc sống và văn hóa. Phó Đại sứ Tây Ban Nha tại Việt Nam Alberrto Virella: Hát Xoan của Việt Nam rất hay và độc đáo. Với lối diễn xuất trình diễn đặc biệt, sự kết hợp giữa ngữ điệu và giọng hát, Hát Xoan Việt Nam xứng đáng được UNESCO công nhận là di sản phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp của nhân loại. Việc công nhận di sản chỉ là một chuyện, việc bảo tồn nó, phát triển nó cũng cần rất nhiều công sức, đặc biệt là của cộng đồng, xã hội. Bảo tồn và phát triển loại hình di sản này không chỉ cần sự kế thừa một cách tự nhiên, mà cần có sự quan tâm của Nhà nước, của các Bộ, ngành và toàn xã hội.

Mai Hồng