Hà Nội từ đầu Công nguyên: Sông Hồng và những biến thiên lịch sử

?nh sông H?ng do?n qua Hà N?i ch?p t? v? tinh

T? d?u Công nguyên, hay nói chính xác hon là t? khi chính s? nu?c ta nói v? s? ra d?i c?a tri?u d?i An Duong Vuong vào nam 257 tr.C.N, vùng d?t Thang Long dã du?c ?n d?nh, nhung cung b? bi?n d?i r?t m?nh m? du?i tác d?ng ch? y?u c?a các ho?t d?ng do con ngu?i t?o ra, d?c bi?t t? sau th? k? X, m?c dù tru?c dó vào kho?ng th? k? V-VI, Thành Ð?i La dã du?c xây d?ng bên b? sông H?ng. Tuy nhiên, các ho?t d?ng c?a t? nhiên cung gi? vai trò r?t quan tr?ng, d?c bi?t là ho?t d?ng c?a dòng sông H?ng v?n ti?p t?c x?y ra trong b?i c?nh s?t lún c?a vùng trung d?a hào Hà N?i. B?i v?y, vùng d?t Thang Long - Ðông Ðô - Hà N?i sau 1000 nam hình thành và phát tri?n cung b? ?nh hu?ng c?a các ho?t d?ng này. Hoàn c?nh d?a d?ng l?c trong giai do?n hi?n d?i cung bao g?m các quá trình n?i sinh và ngo?i sinh.

1.Hoàn c?nh d?a d?ng l?c n?i sinh hi?n d?i

Trong giai do?n hi?n d?i, ho?t d?ng c?a h? th?ng d?t gãy c?a d?i sông H?ng v?n ti?p t?c x?y ra. Vì v?y, các ho?t d?ng d?a ch?n và d?ng d?t trong vùng này v?n x?y ra ? m?c d? khác nhau. Trong l?ch s?, dã ghi nh?n du?c nhi?u l?n có d?ng d?t x?y ra vào các nam 1016 (nhung không ghi rõ thi?t h?i); nam 1017 di?n Càn Nguyên b? s?p d?; nam 1284, d?t ? Th?nh Quang, Xã Ðàn (nay thu?c qu?n Ð?ng Ða) b? n?t r?ng 4 t?c, dài trên 2 d?m, b? sâu khôn lu?ng. R?i trong cu?c kháng chi?n ch?ng Mông - Nguyên vào các nam 1258, 1285 cung x?y ra d?ng d?t làm cho núi l?, n?t d?t, bia dá Tháp BáoThiên bên b? H? Hoàn Ki?m b? gãy dôi. Tru?c dây, do các phuong ti?n k? thu?t còn l?c h?u, nên chúng ta ch? c?m nh?n du?c các tr?n d?ng d?t có d? m?nh l?n. Nhung vào n?a cu?i c?a th? k? XX, v?i các thi?t b? do d?c - phát tri?n máy ghi d?a ch?n, nên h?u nhu t?t c? các l?n dao d?ng c?a v? Trái d?t vùng Hà N?i d?u du?c ghi nh?n.

Theo dó, có th? th?y r?ng vùng Hà N?i và lân c?n trong giai do?n hi?n nay x?y ra khá nhi?u d?ng d?t, nhung không m?nh. Trên co s? này, các nhà d?a ch?t dã chia ra 2 vùng có d?ng d?t khác nhau: vùng có d?ng d?t c?p 8 g?m h?u h?t lãnh th? Hà N?i; vùng d?ng d?t c?p 7 g?n nhu n?m tr?n v?n trong Huy?n Sóc Son (tr? các xã ? phía Tây-Nam g?m Phù Minh, Phú Cu?ng, Thanh Xuân và Tân Dân) và 2 xã ? Ðông-B?c Huy?n Ðông Anh (Xuân N?n và Th?y Lâm).

Kèm theo ho?t d?ng d?a ch?n du?c th? hi?n thông qua d?ng d?t, vùng lãnh th? Hà N?i v?n dang b? s?t lún. T? các k?t qu? nghiên c?u v? b? dày tr?m tích, trong dó có tr?m tích hi?n d?i, s? li?u do tr?c d?a l?p l?i và các k?t qu? khai qu?t di ch? Hoàng Thành, có th? nh?n th?y r?ng, vùng d?t Hà N?i v?n dang ti?p t?c h? lún v?i t?c d? trung bình kho?ng 2 mm/nam. Hi?n tu?ng lún d?t ? khu v?c n?i thành c?a Thành ph? Hà N?i ngoài tác nhân ki?n t?o n?i sinh, còn th? do t?i tr?ng trên m?t quá l?n (do xây d?ng nhi?u kh?i nhà cao t?ng và do khai thác nu?c ng?m)

2. Hoàn c?nh d?a d?ng l?c ngo?i sinh

Hoàn c?nh d?a d?ng l?c ngo?i sinh trong th?i k? hi?n d?i r?t da d?ng. Nó bao g?m c? ho?t d?ng c?a các nhân t? t? nhiên cung nhu c?a con ngu?i. Trong s? các nhân t? t? nhiên thì dòng Sông H?ng gi? vai trò r?t quan tr?ng.

Vai trò c?a sông H?ng

H? th?ng sông H?ng là tác nhân quan tr?ng nh?t trong s? hình thành và bi?n d?i vùng d?t Thang Long xua và nay. Sông H?ng là m?t con sông l?n nh?t ? mi?n B?c nu?c ta. Khi chua có d?p Thu? di?n Hòa Bình, hàng nam nó t?i ra bi?n kho?ng 122 t? m3 nu?c và 114 tri?u t?n phù sa. Tr?i qua th?i gian lâu dài, chính sông H?ng dã t?o nên m?t d?ng b?ng phù sa màu m? và r?ng l?n cho c? B?c B? nói chung và ph?n l?n Hà N?i nói riêng. Nó còn cung c?p m?t lu?ng nu?c kh?ng l? cho công tác th?y l?i d?i v?i các t?nh d?ng b?ng sông H?ng. Nhung t? sau khi có d?p Th?y di?n Hoà Bình trên sông Ðà, lu?ng nu?c cung nhu lu?ng bùn cát b? gi?m di g?n m?t n?a. Tuy nhiên, do ch? d? thu? van thay d?i theo mùa: mùa mua th?a nu?c gây ra lu l?t, mùa khô ít nu?c gây khó khan cho vi?c tu?i nu?c ph?c v? nông nghi?p. Theo quy lu?t t? nhiên, dòng sông H?ng cung thu?ng xuyên thay d?i, trong dó dáng chú ý là s? phân nhánh trong quá trình hình thành và phát tri?n d?ng b?ng châu th? c?a nó. Ngoài ra, sau này trong quá trình khai thác, sông H?ng và các nhánh c?a nó trong ph?m vi Hà N?i và các t?nh lân c?n còn có nh?ng thay d?i do tác d?ng c?a con ngu?i.

S? bi?n d?i dòng sông H?ng trong l?ch s?

Nhu trên dã d? c?p, sông H?ng gi? vai trò r?t quan tr?ng, n?u nhu không mu?n nói là quy?t d?nh, d?i v?i ti?n trình phát tri?n kinh t?, xã h?i và van hóa c?a Hà N?i. Song, sông H?ng cung gây ra không bi?t bao nhiêu thi?t h?i d?i v?i ngu?i và tài s?n c?a khu v?c. Ðó là tính hai m?t c?a b?t k? m?t dòng sông nào di?n ra theo quy lu?t t? nhiên. M?i dòng sông dù l?n hay nh? d?u ch? n?ng phù sa nhi?u ho?c ít d? b?i d?p nên các d?ng b?ng châu th? phì nhiêu v?i kích thu?c khác nhau. M?i l?n lu l?t x?y ra, là m?i l?n b?i dày thêm l?p phù sa trên toàn b? d?ng b?ng châu th? c?a nó. Song m?i l?n lu l?t l?i gây ra n?i kinh hoàng cho các c?ng d?ng dân cu s?ng ? dây.

Theo các ghi chép l?ch s? và d?u tích các t?ng tr?m tích cung nhu trên b? m?t d?ng b?ng hi?n nay, chúng ta có th? th?y du?c nh?ng bi?n d?i nhu v?y. Qua thu t?ch ghi chép trong sách "Th?y kinh chú" du?c so?n vào th? k? VI và các ngu?n khác, Ð?ng Xuân B?ng và sau này là Ðào Duy Anh (1997) dã ti?n hành phân tích và tìm hi?u h? th?ng sông, trong dó có sông H?ng ? qu?n Giao Ch?. Các phân tích trên dã ch? rõ 5 dòng sông ? khu v?c th? ph? c?a qu?n Giao Ch? lúc b?y gi? là sông Cà L?, sông Thi?p (còn g?i là sông Ngu Huy?n Khê), sông Ðu?ng, sông H?ng và sông Hát (sau này g?i là Sông Ðáy). Theo các tài li?u v? tr?m tích Ð? t? trong khu v?c v?a nêu trên, thì nh?ng xác d?nh dó là hoàn toàn có can c?. B?i vì khi sách "Th?y kinh chú" ghi chép du?c, thì vùng d?t này dã khá ?n d?nh. Dòng sông Cà L? lúc b?y gi? chính là chi luu th? nh?t c?a dòng sông H?ng tru?c dây. Khi dó, dòng chính c?a sông H?ng có th? ch?y v? phía Ðông-Ðông Nam. Còn mi?n d?t phía Nam sông Cà L? chính là th? h? d?ng b?ng châu th? d?u tiên du?c c?u t?o b?i tr?m tích c?a H? t?ng Vinh Phúc, tu?i Pleistocen thu?ng, mà hi?n nay v?n còn b?o t?n khá t?t. Ð? cao c?a d?ng b?ng châu th? này hi?n nay dao d?ng t? 10 d?n 15 mét (có noi t?i 20 mét) so v?i m?c nu?c bi?n hi?n nay.

Th? h? chi luu th? 2 c?a dòng chính sông H?ng là sông Hát, nay g?i là sông Ðáy. Cho d?n d?u th? k? XX, Ð?ng Xuân B?ng dã mô t? khá k? v? h? th?ng di l?i theo du?ng sông Hát (còn g?i là sông Gi?n). Ngày nay, sông Ðáy ch? còn là m?t chi luu sông ch?t. Hi?n tu?ng này x?y ra m?nh m? hon t? gi?a nh?ng nam 30 c?a th? k? XX, khi ngu?i Pháp cho xây d?ng d?p Phùng. M?c dích c?a vi?c xây d?ng d?p Phùng là gi?m m?c nu?c cho Thành ph? Hà N?i m?i khi có lu l?n. Song th?c t? cho th?y hi?u qu? mang l?i v?n không cao, dã có nhi?u l?n không gi?m du?c lu vì s? v?n hành c?ng x? không th?c hi?n du?c. Trong khi dó, vào mùa khô l?i h?u nhu không có nu?c ch?y làm cho lòng sông Ðáy b? thu h?p dáng k? (ch? còn r?ng kho?ng vài mét). Ph?n d?t k?p gi?a sông H?ng và sông Ðáy hi?n nay là b? ph?n c? nh?t c?a d?ng b?ng châu th? Sông H?ng hi?n d?i. B? ph?n này du?c c?u t?o ch? y?u b?i tr?m tích ngu?n g?c sông có tu?i Holocen s?m gi?a thu?c H? t?ng Thái Bình. Th?m chí, khu v?c Tây-B?c H? Tây thu?c qu?n Tây H? kéo v? phía Tây d?n C? Nhu? - C?u Di?n, các tr?m tích sông c?a h? t?ng Thái Bình còn ph? tr?c ti?p trên tr?m tích c?a h? t?ng Vinh Phúc, tu?i Pleistocen thu?ng. B?i vì khi bi?n ti?n d?t c?c d?i ? d?ng b?ng B?c B? vào Holocen gi?a, thì b? ph?n này v?n không b? ?nh hu?ng c?a bi?n. Bi?n ti?n giai do?n này ch? d?t t?i khu v?c quanh ngã ba sông H?ng-sông Ðu?ng thu?c huy?n Ðông Anh và Gia Lâm. Trong khi dó, ? phía Tây-Tây B?c, nghia là khu v?c m?t s? xã c?a qu?n C?u Gi?y và huy?n T? Liêm l?i là m?t vùng d?t cao (10-15 mét so v?i m?c nu?c hi?n nay) không b? bi?n tràn ng?p, các ho?t d?ng chia c?t-xâm th?c do dòng ch?y v?n di?n ra.

Sau khi chia nu?c cho sông Ðáy, dòng chính c?a sông H?ng ti?p t?c hu?ng ch?y cu c?a th?i k? tru?c là Ðông-Ðông Nam. Sông Ðáy v?n duy trì là m?t chi luu chính c?a sông H?ng cho d?n t?n d?u th? k? XX. Vì th?, tru?c dây, sông Ðáy còn có tên là sông Cái cung nhu sông H?ng. Vào giai do?n hi?n d?i, có l? tr?c s?t lún c?a vùng trung d?a hào Hà N?i liên t?c d?ch chuyy?n v? phía Ðông-B?c. Ði?u này du?c minh ch?ng b?i s? tang d?n b? dày các l?p tr?m tích Ð? t? theo hu?ng t? Tây-Nam sang Ðông-B?c.

Ð?n lãnh th? Hà N?i l?i chia ra sông Ðu?ng ? d?a gi?i c?a huy?n Ðông Anh và Gia Lâm (t?i thôn Thu?ng Cát, xã Ng?c Thu?, huy?n Gia Lâm). Trong khi sông Ðu?ng ch?y v? phía Ðông, thì dòng chính c?a sông H?ng ti?p t?c ch?y v? hu?ng Ðông-Nam. Cung nhu sông Ðáy, sông Ðu?ng du?c chia ra t? sông H?ng trong giai do?n bi?n lùi sau Holocen trung.

Ngoài s? phân nhánh c?a sông H?ng trong quá trình ti?n ra bi?n d? t?o cho mình m?t d?ng b?ng châu th? r?ng l?n, thì b?n thân c?a sông H?ng và các nhánh c?a nó cung b? u?n khúc theo quy lu?t chung v? phát tri?n lòng sông. Trong quá trình u?n khúc này, dòng sông càng ngày càng tr? nên cong hon. Ð?n m?t lúc nào dó, vào mùa lu, nu?c sông nhi?u và khó tiêu thoát nhanh trên do?n sông cong, thì dòng nu?c s? c?t th?ng ? v? trí 2 khúc u?n g?n nhau và b? l?i do?n sông cong cu. Ðo?n sông nay du?c g?i là sông ch?t ho?c h? móng ng?a. H? Tây là m?t thí d? rõ ràng v? di?u này. Tuy nhiên, trong da s? tru?ng h?p, các do?n sông dó d?n b? b?i l?p và c?n di d? l?i nh?ng d?i d?t th?p (d?i ru?ng trung). Các c?nh quan nhu v?y, hi?n nay còn quan sát du?c khá rõ trên d?i d?ng b?ng 2 bên b? sông H?ng do?n t? Son Tây d?n Hà N?i. K? t? khi có h? th?ng dê d?c hai b? sông, thì quá trình u?n khúc ch? x?y ra trong ph?m vi gi?i h?n này. Nhung n?u b? xói x?y ra m?nh và liên t?c s? d?n d?n v? dê.

Trong nh?ng nam g?n dây, d?c bi?t sau khi d?p Th?y di?n Hòa Bình trên sông Ðà di vào ho?t d?ng t? d?u nh?ng nam 90 c?a th? k? XX, dòng sông H?ng do?n ch?y qua Hà N?i có nh?ng bi?n d?ng khá ph?c t?p. Ðó là hi?n tu?ng xói l? b? sông, b?i t? dáy sông làm thay d?i dòng ch?y d?n d?n de d?a d? ?n d?nh c?a h? th?ng dê kè. Theo dõi s? bi?n d?ng c?a lòng d?n sông H?ng ch?y qua Hà N?i k? t? khi ch?n dòng sông Ðà (1989) d?n nam 1998 (nghia là sau 10 nam) có th? chia làm 3 do?n v?i xu th? khác nhau. Ðo?n th? nh?t b?t d?u t? tru?c khi vào d?a ph?n Hà N?i m?t chút có xu th? b?i t? nâng cao dáy chi?m uu th?. Ðo?n th? hai kéo dài t? phía Tây c?u Thang Long kho?ng 500 mét d?n phía Ðông xã T?m Xá (huy?n Ðông Anh) tru?c khi chia nu?c cho sông Ðu?ng có xu hu?ng dào sâu dáy chi?m uu th?, trong dó dáng k? nh?t là do?n ch?y qua phu?ng Nh?t Tân. Ðo?n th? 3 t? khu v?c chia nu?c cho sông Ðu?ng d?n h?t d?a ph?n Hà N?i s? bi?n d?ng c?a lòng sông di?n ra ph?c t?p hon (2 hình trên – Ngu?n Nguy?n Thanh Son, 2001).

Các tác d?ng c?a con ngu?i

T? S.CN tr? l?i dây, nh?ng thay d?i di?u ki?n t? nhiên c?a vùng d?t Thang Long-Ðông Ðô-Hà N?i x?y ra d?u có tác d?ng c?a con ngu?i. Tác d?ng dó du?c th? hi?n ? nhi?u m?t. T?u chung l?i, thì dó là các tác d?ng c?a con ngu?i vào môi tru?ng t? nhiên nh?m ph?c v? cho cu?c s?ng c?a mình. Cung nhu tình hình chung trên Th? gi?i, m?c d? tác d?ng và làm thay d?i các di?u ki?n môi tru?ng t? nhiên ph? thu?c vào t?m van hóa c?a con ngu?i. Vì th?, ngu?i ta phân ra 3 m?c d? tác d?ng: 1) Tác d?ng c?a n?n van hóa san b?t và hái lu?m không dáng k?; 2) Tác d?ng c?a n?n van hóa nông nghi?p khá m?nh và 3) Tác d?ng c?a n?n van hóa công nghi?p r?t m?nh.

Ð?n nay, th?c ch?t ? vùng d?t Hà N?i cung tr?i qua 3 m?c d? tác d?ng c?a con ngu?i vào môi tru?ng t? nhiên. Ðó là tác d?ng c?a th?i k? san b?t-hái lu?m và th?i k? nông nghi?p. Còn d?u ?n tác d?ng c?a th?i k? công nghi?p d?n nay, m?c dù th?i gian chua nhi?u, l?i du?c th? hi?n khá rõ. Tuy nhiên, các ho?t d?ng san b?t-hái lu?m c?a con ngu?i Vi?t Nam c? xua ?nh hu?ng d?n môi tru?ng t? nhiên không l?n l?m. Th?c ra, tác d?ng c?a con ngu?i vào môi tru?ng t? nhiên trong th?i k? này ch? y?u d?i v?i th? gi?i th?c v?t và d?ng v?t. B?i vì noi cu trú lúc b?y gi? là các hang d?ng và mái dá t? nhiên trong các vùng dá vôi. Còn ph?m vi ho?t d?ng c?a h? có l? không n?m trên lãnh th? Hà N?i. Theo truy?n thuy?t có l? th?i k? này k?t thúc tru?c khi có tri?u d?i các Vua Hùng (qua s? tích Bánh chung, bánh dày).

Tác d?ng c?a con ngu?i d?n môi trong trong th?i k? nông nghi?p. Câu chuy?n Bánh chung, bánh dày có l? là b?ng ch?ng m? d?u cho th?i k? này. B?ng ch?ng cho th?y di?u này ngu?i ta dã phát hi?n du?c h?t thóc ho?c v? tr?u trong m?t s? di ch? kh?o c? h?c (Ð?ng Ð?u, Phùng Nguyên). Ð?c bi?t vào giai do?n Ðông Son thì dã xu?t hi?n nhi?u công c? dùng trong s?n xu?t nông nghi?p, nhu lu?i cày, cu?c, v.v. Tuy nhiên, vào d?u th?i k? này, có l? do còn ng?p trong nu?c bi?n, nên các ho?t d?ng nông nghi?p ? khu v?c phía B?c ch? t?p trung trên các vùng d?t cao xung quanh Hà N?i. Ngu?c l?i, chính các vùng tr?ng lúa cung dã ch?u ?nh hu?ng c?a th?y tri?u t? phía “V?nh Hà N?i”. Vì th?, trong sách Th?y kinh chú dã chép: “Giao Ch? có ru?ng l?c, trông nu?c tri?u lên xu?ng mà làm”. L?n d?u tiên, trên d?t Hà N?i, con ngu?i dã làm thay d?i môi tru?ng t? nhiên ? m?c d? dáng k? là vi?c xây d?ng Thành C? Loa - Kinh dô c?a nu?c âu L?c bên b? sông Hoàng Giang (có l? là dòng sông H?ng lúc b?y gi?) du?i tri?u Vua An Duong Vuong. Các tác d?ng c?a con ngu?i d?n t? nhiên vào th?i k? nông nghi?p ? vùng Hà N?i ch? th?y rõ nét t? sau Công nguyên d?n nay. Ðó là vi?c xây d?ng Thành Ð?i La c?i t?o vùng d?t th?p ? d?ng b?ng và Thiên niên k? th? nh?t S.CN.

?nh ch?p Hà N?i t? máy bay nam 1977 - ?nh T?ng t?p Nghìn nam van hi?n Thang Long

M?t trong nh?ng tác d?ng l?n nh?t c?a con ngu?i ? vùng d?t Hà N?i ngày nay là vi?c d?p dê. Ðây là công vi?c dã du?c ngu?i Vi?t c? th?c hi?n t? r?t s?m. Trong sách Giao Ch? ký có chép r?ng: “Huy?n Phong Khê có dê gi? nu?c sông Hoàng Giang”. Ðó chính là khu v?c lân c?n Thành C? Loa. Sau này, sách Ngo?i k? l?i chép: “Ð?i Ðu?ng trong niên hi?u Hàm Thông, Cao Bi?n dã d?p Thành Ð?i La, l?i d?p dê quanh thành 2.125 tru?ng, cao 1 tru?ng 5 thu?c, chân r?ng 2 tru?ng” (trích t? Ð?ng Xuân B?ng). Ð?n d?i Lý, cung vì m?c dích ch?ng lu ngu?i ta cung dã d?p dê Co Xá. Ti?p theo, d?n các k? Nhà Tr?n và Nhà Lê công vi?c d?p dê tr? th?y v?n du?c tang cu?ng. S? sách Nhà Tr?n có chép r?ng “Niên hi?u Thiên ?ng Chính Bình th?  17 (kho?ng nam 1247), Vua Thái Tông h? l?nh cho các l? d?p dê t? d?u núi d?n b? bi?n d? phòng nu?c sông tràn ng?p g?i là Ðê Ð?nh Nhi” (có l? tính t? Son Tây). Th?c ra, có th? dây cung ch? là tu b? l?i h? th?ng dê sông. Theo Ð?ng Xuân B?ng, thì cho d?n Tri?u Nguy?n, h? th?ng dê các sông (c? sông Cái và sông Con) ? Hà N?i và lân c?n dã t?i hàng tram kilômét. Công vi?c tu b? h? th?ng dê cu và d?p các dê m?i d?ng th?i dào kênh d?n nu?c du?c d?c bi?t quan tâm t? sau khi hòa bình l?p l?i (1954). Ð?n nay, theo th?ng kê c?a C?c Ðê di?u, trong ph?m vi d?ng b?ng B?c B? dã có kho?ng trên 3.500 km dê (g?m c? dê sông và dê bi?n). Có th? nói, h? th?ng dê di?u ? Hà N?i nói riêng và d?ng b?ng B?c B? nói chung là m?t công trình mang tính van hóa-nhân van r?t l?n th? hi?n tinh th?n m? nu?c và gi? nu?c c?a dân t?c ta..

Tác d?ng c?a con ngu?i d?n môi tru?ng t? nhiên Hà N?i trong th?i k? công nghi?p. Th?i k? này du?c b?t d?u k? t? khi ngu?i Pháp d?n Vi?t Nam, d?c bi?t là t? nam 1888, khi Hà N?i tr? thành Th? dô c?a Liên bang Ðông Duong và kéo dài cho t?i nay. Ðây là th?i k? m?t d?t vùng Hà N?i b? bi?n d?i r?t nhi?u. Nh?ng thay d?i m?nh m? ch? di?n ra t? d?u Th? k? XX d?n nay. Do nhu c?u v? d?t xây d?ng, nhi?u h? ao, d?m l?y, v.v. (xem so d? Thành ph? Hà N?i nam 1929 ? ph?n sau) dã du?c san l?p và chuy?n sang m?c dích s? d?ng khác, trong dó ch? y?u là d?t xây d?ng. Song, s? chuy?n d?i s? d?ng d?t này di?n ra m?nh nh?t vào nh?ng nam cu?i c?a th? k? XX trong quá trình dô th? hóa ? Hà N?i. L?y m?t s? d?a di?m ? qu?n Ð?ng Ða và Hai Bà Trung làm ví d?.

D?c sông Tô L?ch và du?ng Láng. Trên ?nh hàng không ch?p nam 1977, sông Tô L?ch nhi?u do?n ch? còn là nh?ng th?a ru?ng tr?ng rau mu?ng sau dó du?c khoi thông l?i nhu dã nói ? trên. Lúc b?y gi?, phía dông du?ng Láng Trung là m?t d?i d?t du?c dùng d? tr?ng rau các lo?i, d?c bi?t là húng Láng, ti?p sau dó là m?t d?i ao du?c kè g?ch, nhung d?n nay toàn b? khu v?c này dã du?c xây d?ng thành nhà ?, co quan và 2 ch? Láng H? A và Láng H? B.

Khu v?c du?ng Thái Hà-Chùa B?c. Hi?n nay, Thái Hà là m?t du?ng ph? khá nh?n nh?p v?i nhi?u nhà cao t?ng c?a các co quan và co s? d?ch v?. D?c theo ph? Tây Son cung v?y. Còn phía tru?c Tru?ng Ð?i h?c Th?y l?i là m?t vu?n cây xanh tuoi t?t. Ngã tu Thái Hà-Chùa B?c và ph? Tây Son  du?c xem là m?t trong nh?ng nút giao thông r?ng c?a thành ph?. Tru?c dây g?n 30 nam, v?n chua th?y bóng dáng du?ng Thái Hà, mà toàn là vùng h?, ao, ru?ng rau, phía tru?c c?a Tru?ng Ð?i h?c Th?y l?i cung v?y: ch? du?c s? d?ng d? tr?ng rau mu?ng. M? r?ng hon m?t chút lên khu v?c gò Ð?ng Ða, qua Hoàng C?u v? R?p chi?u phim Qu?c gia cung ch? là m?t vùng d?t th?p ng?p nu?c v?i nhi?u h? ao.

Khu v?c ph? Ðào Duy Anh. Tru?c khi có ph? Ðào Duy Anh r?ng rãi nhu bây gi?, do?n du?ng t? chùa Liên Phái d?n Ngã tu Ð?i C? Vi?t và du?ng Gi?i Phóng còn r?t h?p. Phía B?c du?ng này cung là m?t d?i d?t th?p b? hoang ho?c tr?ng rau. Quang c?nh d?t hoang và h? nhu v?y cung có th? quan sát th?y ? khu v?c phu?ng Thanh Nhàn, qu?n Hai Bà Trung.

* Tiêu d? do Tòa so?n d?t

(Ngu?n: T?ng t?p Nghìn nam van hi?n Thang Long)