Lai Xá – đất nghề độc đáo

Nghệ sỹ Nguyễn Đình Khánh (1874 - 1946). Ảnh tư liệu

Cách trung tâm Hà Nội khoảng 20km, thôn Lai Xá gồm có 5 xóm và có một con phố dài chưa đầy 1km, mang tên phố Lai. Nếu là người không rành lai lịch của Lai Xá thì khó hình dung được rằng đây lại là nơi “phát tích” của nền nhiếp ảnh Việt Nam.

Dù đang chuyển mình theo hướng đô thị hóa, nhưng làng nghề nhiếp ảnh Lai Xá có khá ít sự hiện diện của các cửa hàng nhiếp ảnh và không khí kém phần nhộn nhịp so với các làng nghề khác.

Theo các nghệ sỹ nhiếp ảnh kỳ cựu của làng Lai Xá, nghề nhiếp ảnh của Lai Xá gắn liền với tên tuổi và sự nghiệp của 2 người ở 2 thời điểm lịch sử và 2 câu chuyện khác nhau. Đó là cụ Đặng Huy Trứ (1825 – 1874) và cụ Nguyễn Đình Khánh (1874 – 1946). Nếu cụ Đặng Huy Trứ là người đầu tiên du nhập nghề nhiếp ảnh vào Việt Nam thì cụ Nguyễn Đình Khánh lại là người có công phát triển nghề và được tôn vinh là ông tổ của làng nghề nhiếp ảnh.

Theo lịch sử làng nghề nhiếp ảnh Lai Xá, cụ Đặng Huy Trứ là người đầu tiên du nhập nghề nhiếp ảnh vào Việt Nam sau một lần sang Trung Quốc vào năm Ất Sửu (1865). Tại đây, do thích thú với nhiếp ảnh, cụ đã thuê một người Hoa mua dụng cụ rồi học nghề này.

Về nước năm 1869, cụ Đạng Huy Trứ mở hiệu ảnh đầu tiên của Việt Nam tại phố Thanh Hà (nay là ngõ Gạch, Hà Nội). Song, chưa được bao lâu và cũng chưa một người Việt Nam nào kịp học được nghề ấy thì hiệu ảnh của cụ  phải đóng cửa do chiến tranh. Phải đến năm 1890, khi cụ Nguyễn Đình Khánh được người chú ruột đưa từ Lai Xá đưa ra Hà Nội học nghề ảnh tại cửa hiệu Chu Dương của người Hoa thì nghề nhiếp ảnh Việt Nam kể từ lúc đó mới đứng trước cơ hội phát triển.

Sau 2 năm theo học ở hiệu ảnh người Hoa, cụ Nguyễn Đình Khánh đã tìm tòi, học hỏi được những ngón nghề, kỹ thuật chụp ảnh, kỹ thuật "buồng tối" để mở hiệu ảnh Khánh Ký tại phố Hàng Da vào năm 1892, năm đó, cụ tròn 18 tuổi.

Không chỉ mưu sinh bằng nghề ảnh, cụ Nguyễn Đình Khánh đã về quê truyền nghề cho cả làng để từ đó mở ra thời kỳ hưng thịnh của làng nhiếp ảnh Lai Xá nói riêng và Việt Nam nói chung.

Với công lao biến một nghề ngoại nhập trở thành nghề truyền thống và đưa nghề nhiếp ảnh tới mọi miền đất nước, cụ Nguyễn Đình Khánh trở thành 1 trong 4 danh nhân nhiếp ảnh có tên trong Bách khoa thư Việt Nam, gồm Đặng Huy Trứ, Khánh Ký, Võ An Ninh, Đinh Đăng Định, Nguyễn Bá Khoản.

Ảnh viện Khánh Ký và những thợ ảnh người Lai Xá tại Sài Gòn năm 1924. Ảnh tư liệu

Sở hữu kỹ thuật chụp ảnh khéo léo và bí quyết pha thuốc hãm để đủ độ sáng cho ảnh do bậc thầy truyền dạy, các tay máy của Lai Xá có thể chụp cả chục cuộn phim trong điều kiện thời tiết không thuận mà độ bắt sáng vẫn đều, đẹp.

Cửa hiệu ảnh do người Lai Xá mở ra không chỉ có mặt tại Hà Nội mà còn vươn ra Hải Phòng, Lào Cai, Sài Gòn, thậm chí, "vượt biên" sang cả Lào, Trung Quốc, Campuchia, Malaysia... Những hiệu ảnh do người Lai Xá làm chủ thường có chữ “Ký” hoặc chữ “Lai” như An Ký, Thiện Ký, Mỹ Lai, Phúc Lai… Những năm 1940-1950, cả Hà Nội có khoảng 40 hiệu ảnh thì người Lai Xá chiếm 33 hiệu với những tên tuổi nổi tiếng như Kim Lai, Mỹ Lai, Vạn Hoa...

Cuộc sống ngày càng phát triển với những ứng dụng tiên tiến của khoa học, công nghệ vào đời sống, nghề nhiếp ảnh cũng vậy. Nhiếp ảnh không còn là nghề của riêng ai, của riêng làng nào. Dù có trên 300 người thợ tỏa đi khắp nơi thủy chung với nghề, song tại chính nơi "phát tích" của nghề nhiếp ảnh, cách đây mươi năm chỉ còn Ban làng nghề để lưu giữ những nét văn hóa của làng nghề truyền thống. Nhiếp ảnh Lai Xá đứng trước những khó khăn không nhỏ.

Đối diện với những thách thức đó, năm 2002, những người Lai Xá có tâm huyết, coi chụp ảnh như cái nghiệp, là nét văn hóa riêng của làng quê mình chứ không đơn thuần là một nghề mưu sinh, đã thành lập Câu lạc bộ Nghệ thuật nhiếp ảnh Nguyễn Đình Khánh, gồm 30 người. Họ lấy Câu lạc bộ làm nơi trao đổi kinh nghiệm, thể hiện niềm đam mê nhiếp ảnh. Các hội viên tham gia bình ảnh, đi sáng tác tập thể hay mời giáo viên về giảng dạy, trao đổi nghiệp vụ, đồng thời tham gia hàng ngàn bức ảnh vào các cuộc triển lãm ảnh lớn ở trong và ngoài nước.

Ước tính, có tới 60 - 70% thợ ảnh Việt Nam xuất xứ từ làng Lai nhỏ bé này. Dù làm ăn sinh sống trên mọi miền đất nước, nhưng cứ 15/2 âm lịch hàng năm, họ lại tụ về phố Lai, trang trọng rước Thành hoàng làng và vào 20/4 âm lịch hàng năm, họ lại tổ chức giỗ ông tổ nghề ảnh - cụ Nguyễn Đình Khánh và luôn tự hào về Lai Xá, làng nghề độc đáo của Thăng Long 1000 năm tuổi, trường tồn trong hàng ngàn làng nghề truyền thống Việt Nam.

Ngày giỗ cụ Nguyễn Đình Khánh tại Lai Xá, 20 tháng Tư năm Canh Dần 2010. Ảnh: Hồng Phúc

Những người thợ ảnh - những nghệ sĩ của làng nghề đang tích cực hoàn thiện các tư liệu, các sản phẩm nhiếp ảnh nổi bật của các tay máy Lai Xá ở trong và ngoài nước. Trước mắt, nhân kỷ niệm Thăng Long – Hà Nội nghìn năm tuổi, Câu lạc bộ sẽ tổ chức một triển lãm ảnh với khoảng trên 100 bức ảnh về đất và người Hà Nội.

Thùy Linh (tổng hợp)