Ngập úng đô thị - thách thức lớn đối với phát triển bền vững

Ngày 17/12, tại Hà Nội, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam phối hợp với Tổng hội Xây dựng Việt Nam tổ chức Hội thảo “Ngập úng đô thị - Thách thức và biện pháp giảm thiểu”.

Phát biểu khai mạc Hội thảo, ông Nguyễn Quyết Chiến, Tổng thư ký Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam cho biết, quá trình đô thị hóa nhanh những năm gần đây đã bộc lộ nhiều thách thức đối với phát triển đô thị bền vững. Hiện cả nước có khoảng 900 đô thị, tỷ lệ đô thị hóa vượt 44% và dự kiến trên 50% vào năm 2030, song tình trạng bê tông hóa, san lấp ao hồ, thu hẹp kênh rạch đang làm suy giảm nghiêm trọng khả năng thoát nước tự nhiên.

Thống kê đến năm 2024, các đô thị ghi nhận khoảng 397 điểm ngập, diện tích ảnh hưởng trên 900 ha; ngập úng không chỉ xảy ra ở đô thị lớn mà lan rộng tới đô thị vừa và nhỏ, gây thiệt hại kinh tế ước tính 1-1,5% GDP đô thị mỗi năm.

Phát biểu dẫn đề tại Hội thảo, TS. Đặng Việt Dũng, Chủ tịch Tổng hội Xây dựng Việt Nam nhấn mạnh về bối cảnh đô thị hóa nhanh và tác động ngày càng nghiêm trọng của biến đổi khí hậu. Ngập úng đô thị đã trở thành thách thức lớn đối với phát triển đô thị bền vững ở Việt Nam. Nhiều đô thị, đặc biệt là các đô thị lớn và trung tâm vùng thường xuyên chịu ảnh hưởng của mưa lớn, triều cường, nước biển dâng và quá tải hệ thống thoát nước, gây thiệt hại đáng kể về kinh tế, làm gián đoạn đời sống dân sinh, tiềm ẩn nguy cơ ô nhiễm môi trường và mất an toàn đô thị.

Theo TS. Đặng Việt Dũng, tình trạng ngập úng ngày càng nghiêm trọng, kéo dài và khó dự báo không chỉ xuất phát từ biến đổi khí hậu mà còn phản ánh những hạn chế trong quá trình đô thị hóa, hạ tầng kỹ thuật, công tác quản lý đô thị và tư duy quy hoạch.

Bên cạnh đó, hệ thống pháp luật về thoát nước, cấp nước chưa đồng bộ, năng lực dự báo, mô hình tính toán còn hạn chế, trong khi khả năng thích ứng của đô thị trước các rủi ro khí hậu ngày càng gia tăng vẫn chưa đáp ứng yêu cầu thực tiễn.

Giải pháp tổng thể cho đô thị vùng đồng bằng sông Hồng

Tham luận tại Hội thảo, các chuyên gia thảo luận sâu về thực trạng hệ thống thoát nước đô thị hiện nay, các nguyên nhân gây ngập úng, đặc biệt tại các đô thị lớn; kinh nghiệm quốc tế trong thoát nước đô thị và những bài học có thể vận dụng cho Việt Nam; cũng như các giải pháp giảm thiểu ngập úng trong bối cảnh biến đổi khí hậu và đô thị hóa diễn ra mạnh mẽ.

Thực tiễn cho thấy hệ thống pháp luật, quy chuẩn và tiêu chuẩn hiện hành của Việt Nam mới chủ yếu tiếp cận nước mưa đô thị dưới góc độ thoát nước, trong khi còn thiếu các quy định bắt buộc về trữ nước, thấm nước, tái sử dụng và quản lý nước mưa theo chu trình. Các yếu tố như hồ điều hòa, cây xanh, bề mặt thấm mới được xem là giải pháp hỗ trợ tiêu thoát, chưa được tích hợp thành hệ thống sử dụng nước mưa có chủ đích.

Việc coi nước mưa đô thị là một nguồn tài nguyên cần được quản lý đồng bộ không còn là lựa chọn mang tính thử nghiệm mà là yêu cầu tất yếu, góp phần giảm ngập úng, phát huy giá trị sinh thái, môi trường và nâng cao khả năng thích ứng của đô thị trước biến đổi khí hậu.

Tắc nghẽn giao thông và ngập lụt là “tác động kép” có mối quan hệ tương hỗ trong quá trình đô thị hóa; cách tiếp cận tách biệt giữa mở rộng giao thông và cải tạo thoát nước dễ gây lãng phí và hạn chế hiệu quả.

Kinh nghiệm từ các quốc gia khác cũng chỉ ra rằng chỉ có quy hoạch tích hợp, gắn kết giao thông, thoát nước, không gian xanh và công nghệ quản lý thông minh mới bảo đảm phát triển đô thị bền vững.

Để thoát khỏi vòng luẩn quẩn “kẹt xe - ngập lụt", các đô thị Việt Nam cần sớm đổi mới tư duy theo hướng quy hoạch tích hợp và bao trùm (UN-Habitat), đồng thời linh hoạt vận dụng các mô hình như đô thị xanh - thông minh, đô thị nén, đô thị bọt biển và đô thị chống chịu - bền vững.

Để giải quyết ngập úng tại các đô thị vùng đồng bằng sông Hồng cần triển khai các giải pháp tổng thể, kết hợp đồng bộ giữa kỹ thuật, cơ chế quản lý, nâng cao ý thức cộng đồng và tăng cường nguồn nhân lực. Các giải pháp kỹ thuật gồm cả công trình như nâng cao năng lực tiêu thoát của sông, kênh, hồ điều hòa, trạm bơm, hệ thống cống và các giải pháp phi công trình như rà soát, điều chỉnh quy hoạch thoát nước phù hợp với phát triển đô thị và tác động của biến đổi khí hậu.

Bên cạnh đó, việc xây dựng trung tâm dữ liệu và điều hành hệ thống thoát nước đô thị là cần thiết nhằm bảo đảm vận hành hiệu quả. Các giải pháp cần được triển khai theo lộ trình ngắn, trung và dài hạn, hướng tới phát triển đô thị sinh thái, an toàn và thích ứng bền vững với thiên tai.

Giải quyết ngập lụt tại Hà Nội không thể chỉ dựa vào các giải pháp công trình đơn thuần mà đòi hỏi tư duy đa ngành, tích hợp giữa thủy lợi, môi trường và quy hoạch kiến trúc, trong đó quản lý không gian đô thị giữ vai trò then chốt. Việc phát triển đô thị theo hướng bê tông hóa, cản trở dòng chảy tự nhiên sẽ làm vô hiệu hóa mọi nỗ lực cải thiện hệ thống thoát nước.

Hà Nội cần chuyển đổi tư duy quy hoạch theo hướng “sống chung và dành không gian cho nước”, gắn với kiểm soát mật độ xây dựng, tăng diện tích mặt nước, không gian xanh và hành lang thoát nước trong các khu đô thị. Đồng thời, công tác dự báo và quy hoạch cần chuyển từ dựa vào dữ liệu lịch sử sang các kịch bản biến đổi khí hậu tương lai, kết hợp phân vùng rủi ro ngập lụt theo đặc thù từng khu vực để xây dựng giải pháp phù hợp, qua đó hướng tới cân bằng bền vững giữa phát triển đô thị và đặc tính sông nước của Thủ đô.

Ngọc Hân