Ngập úng đô thị - 'lời cảnh báo' về sự phát triển hạ tầng thiếu kiểm soát

Sáng 29/10, Bộ Xây dựng phối hợp với Hội đồng Tư vấn chính sách của Thủ tướng Chính phủ đã tổ chức Tọa đàm "Ngập úng đô thị - Hiện trạng, nguyên nhân và giải pháp". 

Hạ tầng kỹ thuật không theo kịp sự phát triển đô thị

Phát biểu tại Tọa đàm, ông Trần Quốc Khánh, nguyên Thứ trưởng Bộ Công Thương, Thường trực Hội đồng Tư vấn chính sách của Thủ tướng Chính phủ nhìn nhận: Ngập úng đô thị không chỉ là vấn đề kỹ thuật mà là chỉ dấu của sự phát triển thiếu cân bằng giữa tăng trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường.

Theo ông Khánh, biến đổi khí hậu, mưa cực đoan và tốc độ đô thị hóa nhanh đã khiến ngập úng trở thành "vấn đề chưa bao giờ nguội". Nếu như trước đây, lượng mưa 200mm/ngày được xem là rất lớn thì nay nhiều nơi đã vượt xa mức đó.

"Ngay cả khu Ngoại giao đoàn, vùng cao nhất Hà Nội cũng đã xuất hiện tình trạng ngập sâu, không thể di chuyển. Chỉ cần 50mm mưa, nhiều tuyến phố đã tê liệt, nước ngập rút rất chậm, trước đây 2-3 tiếng rút nhưng hiện tại ngồi nhà tới 2 ngày. Ngập úng trở lại là một biểu hiện bất cập của tiến trình đô thị hiện đại," ông Khánh nhấn mạnh.

Ông Khánh cũng cho rằng, ngập úng là lời cảnh báo về sự phát triển thiếu kiểm soát, khi hạ tầng kỹ thuật không theo kịp tốc độ mở rộng đô thị. Nếu không sớm điều chỉnh, chúng ta đang tự tạo lực cản cho tăng trưởng tương lai, ảnh hưởng đến chất lượng sống và tâm lý người dân đô thị.

Ông Tạ Quang Vinh, Cục trưởng Cục Kết cấu hạ tầng xây dựng (Bộ Xây dựng) thừa nhận, hệ thống thoát nước của các đô thị của Việt Nam đều được hình thành từ khá lâu, trải qua nhiểu thời kỳ cũng đã được cải tạo, nâng cấp nhưng còn chắp vá, thiếu đồng bộ. Đặc biệt, hệ thống thoát nước của các đô thị hiện nay chủ yếu là thoát nước chung (thoát nước mưa nước thải cùng chung hệ thống) nên khả năng tiêu thoát nước mưa tràn mặt bị hạn chế hơn là hệ thống thoát nước riêng. Đây cũng là một nguyên nhân dẫn đến tình trạng úng ngập đô thị khi có mưa lớn.

Theo ông Vinh, tại một số đô thị, thực tế đã có nhà máy xử lý nước thải tập trung nhưng chưa đạt công suất thiết kế do tỷ lệ đấu nối thoát nước từ các hộ gia đình còn thấp hoặc mạng lưới thu gom chưa được đầu tư đồng bộ; tính dự báo của các quy hoạch thoát nước hiện nay không theo kịp thực tiễn của tác động biến đổi khí hậu và hiện tượng thời tiết cực đoan.

Bên cạnh tốc độ đô thị hóa, ông Vinh đánh giá việc đầu tư xây dựng mới, nâng cấp cải tạo năng lực tiêu thoát nước của hệ thống thoát nước các đô thị chưa được quan tâm nhiều dẫn đến tình trạng không theo kịp tốc độ phát triển của đô thị, tốc độ tăng dân số cơ học cũng là một trong những nguyên nhân làm giảm năng lực tiêu thoát nước mưa dẫn đến úng ngập đô thị.

Ngoài ra, trong những năm gần đây, hiện tượng thời tiết cực đoan ngày một tăng, mưa lớn, kéo dài, đột ngột diễn ra ngày càng nhiều, lượng mưa vượt quá tần suất thiết kế hệ thống thoát nước đô thị cũng như kết hợp mực nước biển dâng cao hình thành tổ hợp gồm: lũ sông-mưa-bão-triều cường làm hệ thống thoát nước của một số đô thị hoàn toàn tê liệt dẫn đến hiện tượng ngập úng kéo dài trên diện rộng.

Do thiếu nguồn lực nên đầu tư không đồng bộ giữa mạng lưới đường thoát nước và nhà máy xử lý nước thải nên không khai thác hết công suất thiết kế nhà máy xử lý nước thải, giảm hiệu quả đầu tư công trình. Nhiều hệ thống thoát nước mưa (nước mặt) tại các đô thị bị vượt tải, khả năng thoát nước không theo kịp thực tiễn của tác động biến đổi khí hậu và hiện tượng thời tiết cực đoan.

Một số dự án thoát nước chống ngập được đầu tư nhưng triển khai còn chậm và hiệu quả chưa cao, chưa xử lý cơ bản tình trạng ngập úng tại một số địa phương và theo kịp với dự báo tình hình trước diễn biến thời tiết, biến đổi khí hậu; cơ sở dữ liệu của hệ thống thoát nước chưa đồng bộ với dữ liệu với các công trình khác như: giao thông, điện, nước sạch, cáp viễn thông,...

"Tình trạng ngập úng không chỉ gây thiệt hại vật chất, gián đoạn giao thông, ảnh hưởng sinh hoạt mà còn làm giảm niềm tin và chất lượng sống của người dân đô thị", ông Vinh nhấn mạnh.

Địa phương trải qua những trận lụt chưa từng có 

Đây là thực tế bất cập, đặc biệt sau trận lụt lịch sử tại Hà Nội và các địa phương, do sức ảnh hưởng của trận bão số 10 và 11. Theo ông Lê Văn Du, Trưởng phòng Quản lý hạ tầng cấp thoát nước (Sở Xây dựng Hà Nội), quy hoạch thoát nước Thủ đô đến năm 2030, tầm nhìn 2050 (theo Quyết định 725/QĐ-TTg) chia Hà Nội thành 3 vùng tiêu chính: Tả Đáy, Hữu Đáy và Bắc Hà Nội, với tổng diện tích 125.400 ha. Các nguồn tiêu chính gồm sông Hồng, sông Đáy, sông Tích, sông Bùi, sông Nhuệ, sông Đuống, sông Cà Lồ…

Tuy nhiên, thực tế cho thấy, hạ tầng thoát nước không theo kịp tốc độ đô thị hóa. Hiện chỉ có lưu vực sông Tô Lịch được đầu tư đồng bộ với trạm bơm Yên Sở và hệ thống hồ điều hòa; các khu vực còn lại mới đạt 27% khối lượng đầu tư, công suất công trình đầu mối chỉ đạt khoảng 20% thiết kế, hồ điều hòa mới đạt 18,7% so với quy hoạch.

Theo ông Du, sau trận bão số 10 và 11, Hà Nội xác định 7 nguyên nhân chính gây ngập úng, trong đó có mưa cực đoan vượt công suất thiết kế; hệ thống tiêu nước còn phụ thuộc hạ tầng nông nghiệp; mực nước sông Nhuệ vượt ngưỡng khống chế; đầu tư thiếu đồng bộ; công suất trạm bơm chưa đạt yêu cầu; hạ tầng các khu đô thị mới không khớp nối; và duy tu quản lý còn hạn chế.

Thực tế ngập úng cũng diễn biến nghiêm trọng tại nhiều địa phương, trong đó có Thái Nguyên. Theo đại diện Sở Xây dựng Thái Nguyên, địa phương ghi nhận trận lụt lớn nhất trong lịch sử, gây ảnh hưởng lớn đến kinh tế xã hội và đời sống người dân. Nguyên nhân, một phần cũng do quá trình đô thị hóa, hệ thống tiêu thoát nước chưa được đầu tư đồng bộ...

Tại Hải Phòng, ông Phạm Quang Quỳnh, Chủ tịch Công ty TNHH MTV Cấp thoát nước Hải Phòng cho biết, thành phố đang đối mặt với thách thức ngập úng ngày càng nghiêm trọng do hệ thống thoát nước thiếu đồng bộ và xuống cấp, trong khi tốc độ đô thị hóa nhanh, mưa lớn và triều cường ngày càng tăng. Hệ thống cống thoát nước cũ kỹ chỉ đáp ứng khoảng 40% diện tích đô thị lõi, khiến khả năng tiêu thoát nước hạn chế, đặc biệt khi mưa lớn trên 50mm.

Sớm ban hành Luật cấp, thoát nước

Bàn về giải pháp, ông Phạm Quang Quỳnh cho biết, Hải Phòng tập trung nâng cao năng lực quản lý, duy tu và vận hành hệ thống thoát nước, phối hợp chặt chẽ với các chủ đầu tư, nhà thầu để đảm bảo khả năng tiêu thoát lưu vực; đồng thời ứng dụng công nghệ GIS, xây dựng Trung tâm điều hành chống ngập, tăng cường tuyên truyền nâng cao ý thức cộng đồng và triển khai giải pháp kỹ thuật tại các "điểm đen" ngập úng...

Ông cũng kiến nghị, sớm ban hành Luật Cấp, thoát nước để có cơ sở triển khai thực hiện các giải pháp đồng bộ.

Về phía Hà Nội, ông Lê Văn Du, Trưởng phòng Quản lý hạ tầng cấp thoát nước (Sở Xây dựng Hà Nội) cho biết: "Thành phố đang rà soát, điều chỉnh quy hoạch thoát nước và san nền, bổ sung hồ điều hòa, bể ngầm chứa nước mưa, tập trung nguồn lực cho các trạm bơm Yên Sở, Yên Nghĩa, Liên Mạc". Đồng thời, Hà Nội cũng kiến nghị sớm ban hành Luật Cấp, thoát nước; Bộ Xây dựng ban hành quy chuẩn, tiêu chuẩn mới và quy định trách nhiệm chủ đầu tư trong việc kết nối, khớp nối hệ thống thoát nước với hạ tầng chung.

Ông Nguyễn Việt Anh, Phó Chủ tịch Hội Cấp thoát nước Việt Nam đưa ra công thức "10T" gồm: tách (chia tách lưu vực để giảm tải cho hạ lưu và phân đợt xây dựng theo khả năng tài chính); thấm (tăng cường các bề mặt thấm nước); trữ (hồ điều hòa, bể nước mưa,…); thoát (cống đủ lớn, đúng cao độ); thông (kết nối tốt giữa các hạng mục, đồng bộ); trung chuyển (bơm cưỡng bức nếu không thể tự chảy); thông minh (dự báo, cảnh báo sớm rủi ro, tối ưu hóa vận hành); thích ứng (người dân có ý thức tự cứu mình); tiền (nhiều nguồn); trách nhiệm (ưu tiên cho thoát nước, chính sách phù hợp để huy động nguồn lực).

Ông Tạ Quang Vinh, Cục trưởng Cục Kết cấu hạ tầng xây dựng cho biết, Bộ Xây dựng sẽ chỉnh lý, hoàn thiện Dự án Luật Cấp, thoát nước trình Chính phủ năm 2026 và trình Quốc hội ban hành năm 2027; tập trung rà soát sửa đổi, bổ sung Nghị định số 80/2014/NĐ-CP về thoát nước và xử lý nước thải trình Chính phủ tháng 6/2026.

"Nguồn vốn đầu tư xây dựng hệ thống thoát nước theo quy hoạch của các địa phương không đáp ứng được như cầu đầu tư của các địa phương, trong khi đó nhu cầu đầu tư đến năm 2030 khoảng 250.000-300.000 tỷ đồng. Điều này đặt ra Nhà nước cần có nguồn vốn đầu tư từ ngân sách hoặc kêu gọi nguồn vốn khác nhằm đáp ứng cầu của các địa phương," ông Vinh cho hay.

Do vậy, ông Vinh kiến nghị Bộ Tài chính xây dựng cơ chế đối tác công - tư PPP cho các dự án thoát nước và xử lý nước thải; xem xét tăng tỷ lệ bố trí vốn ngân sách Trung ương cho các dự án thoát nước chống ngập, dự án thu gom và xử lý nước thải của các địa phương.

Phan Trang