Rùa Hồ Gươm: câu chuyện mai sau

HNP - Rùa Hồ Gươm từ lâu đã là một phần lịch sử của Hà Nội. Chỉ ít năm nữa, những việc làm của chúng ta với Rùa Hồ Gươm hôm nay cũng thành lịch sử. Rùa Hồ Gươm đã trở về "nhà" của mình với sức khỏe tốt, nhưng câu chuyện không dừng lại ở đó. Ứng xử với Rùa Hồ Gươm, rộng hơn là với những di sản sống trên địa bàn thủ đô của chúng ta hôm nay sẽ được con cháu mai sau nhìn nhận...

Cho dù chưa ai chứng minh được một cách khoa học về việc Rùa Hồ Gươm có liên hệ gì với vị vua mở đầu triều Lê nhưng từ lâu, trong tâm thức người dân Việt, Rùa Hồ Gươm là hiện thân của một huyền thoại gắn với vị vua anh hùng khai sáng nhà Lê. Người dân cũng tin rằng, không gian Hồ Hoàn Kiếm linh thiêng, một phần nhờ có sự hiện diện của rùa. Và mặc dù chính quyền thành phố thống nhất gọi cá thể rùa này với tên gọi Rùa Hồ Gươm trong các văn bản hành chính, thì tuyệt đại đa số người dân vẫn gọi là "Cụ Rùa". Vừa tôn kính, mà cũng không kém phần thân mật. Các gọi này cũng không hẳn không có lý. Đến như cố Giáo sư, Viện sỹ Vũ Tuyên Hoàng khi nói về cây cổ thụ ở Hà Nội, cũng bảo rằng, phải gọi là "cụ cây" mới đúng. Ở khía cạnh khoa học, Rùa Hồ Gươm được các nhà khoa học xác định là một các thể thuộc giống mới đứng trước nguy cơ tuyệt chủng, chứ không cùng loài với loài rùa ở sông Dương Tử như quan niệm của một số nhà khoa học lâu nay. Với vị trí quan trọng đặc biệt như vậy, từ cuối năm 2010, khi sức khỏe Rùa Hồ Gươm có vấn đề, cho đến khi Rùa Hồ Gươm được đưa vào khu chữa bệnh, rồi rùa "xuất viện" với sức khỏe tốt đã luôn nhận được sự quan tâm của đông đảo nhân dân cả nước. Cũng chính vì tầm quan trọng ở cả góc độ văn hóa - tâm linh và khoa học mà câu chuyện Rùa Hồ Gươm sẽ không dừng lại...

Thời gian chữa bệnh cho rùa kéo dài 3 tháng, đủ để chúng ta nhận ra những bất cập. Rùa Hồ Gươm có vị trí đặc biệt về văn hóa - tâm linh, nhưng lâu nay mới tồn tại trong tâm thức dân gian, chưa được một văn bản pháp luật nào công nhận là một di sản. Không được công nhận, nên cũng không có văn bản pháp luật nào bảo vệ rùa. Luật pháp của Việt Nam về bảo vệ động vật quý hiếm khá đầy đủ. Tuy nhiên, mãi đến tận khi đưa rùa vào chữa trị, chúng ta mới xác định được rùa thuộc giống loài nào, có thuộc chủng loài quý hiếm cần được bảo vệ hay không. Trong khi đó, thật trớ trêu, nước ta là quốc gia có mật độ nhà khoa học cao so với các quốc gia trong khu vực với khoảng gần 20.000 tiến sĩ và gần 7.000 giáo sư. Chuyện nước Hồ Hoàn Kiếm bị ô nhiễm, ảnh hưởng đến đời sống Rùa Hồ Gươm, rồi chuyện rùa tai đỏ xâm lấn ngôi nhà của Rùa Hồ Gươm được cảnh báo nhiều năm. Phải chờ mãi đến khi Rùa Hồ Gươm mắc bệnh nặng và đứng trước nguy cơ... về với tiên tổ, chúng ta mới vội vàng ra tay cứu chữa. Một trong những nguyên nhân của sự chậm trễ là thiếu hành lang pháp lý trong bảo vệ Rùa Hồ Gươm.

Những "lỗ hổng" trong công tác bảo vệ di sản, nhất là những di sản sống, bảo vệ động vật quý hiếm đã lộ rõ. Mặc dù Rùa Hồ Gươm đã được chữa lành bệnh, sức khỏe tốt. Nhưng rùa là một sinh vật sống, không ai có thể khẳng định rằng trong tương lai, không có lúc rùa không "trái gió trở trời". Nếu chính quyền không vào cuộc để sửa những lỗ hổng này, nếu chẳng may có lúc Rùa Hồ Gươm gặp phải trọng bệnh, thêm một lần chúng ta lúng túng. Hơn nữa, Hà Nội nói riêng và Việt Nam nói chung không chỉ có Rùa Hồ Gươm là di sản sống, chúng ta có rất nhiều di sản sống khác, nhất là những cây cổ thụ có giá trị văn hóa lịch sử. Ở Đường Lâm (Sơn Tây - Hà Nội) có rặng duối được cho là nơi Vua Ngô Quyền buộc voi thủa trước, nhiều nơi trên khắp đất nước có cây Bác Hồ trồng... Hiện nay một số cây cổ thụ có giá trị được Hội Bảo vệ thiên nhiên và môi trường vinh danh là "Cây di sản". Nhưng như thế là chưa đủ. Việc vinh danh đó là hoạt động của một tổ chức nghề nghiệp. Trong khi đó, bảo vệ di sản sống, cần phải bổ sung những khiếm khuyết về pháp lý.

Sức khỏe Rùa Hồ Gươm tốt, môi trường Hồ Hoàn Kiếm sạch hơn, song, để bảo vệ sức khỏe Rùa Hồ Gươm lâu dài, không thể không nói đến ý thức của người dân. Có một thời gian, hình ảnh cơ thể Rùa Hồ Gươm dính lưỡi câu chùm lan nhanh trên các mặt báo. Rồi mỗi lúc Rùa Hồ Gươm nổi, người ta xúm xít lại xem như cảnh thường thấy ở các vụ tai nạn giao thông. Thậm chí, người ta còn quay được cảnh có người thấy rùa nổi lấy đá ném. Cho đến giờ, sau khi được cải tạo môi trường nước, khu vực Hồ Hoàn Kiếm vẫn phải duy trì một đội công nhân thường xuyên vớt rác. Rác này từ đâu ra, nếu không phải chính những người dân ném xuống? Ứng xử của người dân đối với "huyền thoại sống" này thực sự có vấn đề, nói cách khác là rất kém văn hóa. Pháp luật chỉ có thể bảo đảm một phần, phần quan trọng trong bảo vệ Rùa Hồ Gươm, hay các di sản văn hóa, vẫn là do ý thức của mỗi người dân.