Tây Hồ Chí – khảo cứu của một người yêu Hồ Tây

Ð?n Quán Thánh cung du?c nh?c t?i trong Tây H? chí

Không có noi nào trên d?t nu?c v?i m?t di?n tích tuong t? l?i bao g?m m?t s? lu?ng di tích danh th?ng t?p trung d?m d?c nhu 4 qu?n n?i thành c?a Hà N?i, coi nhu x?p x? d?a bàn c?a Kinh dô Thang Long xua.

Còn trong khu v?c n?i thành, không noi nào có th? sánh v?i khu H? Tây, noi có l?ch s? lâu d?i nh?t và t?p trung nhi?u di tích danh th?ng. Và cung l?i có di?u lý thú n?a là riêng d?i v?i H? Tây, dã có m?t t?p sách chuyên kh?o v? khu danh th?ng này: t?p Tây H? chí.

L?ch s? van b?n Tây H? chí

Trong kho tàng sách Hán Nôm, Tây H? chí xu?t hi?n tuong d?i mu?n. Sách vi?t tay, không ghi tên tác gi?, không có bài t?a ghi th?i di?m, duy xét n?i dung, có ch? ghi trùng tu Vi?n Lãng Linh vào nam T? Ð?c th? 4, Canh Tu?t (1850) (Tây H? chí, 39b) cho th?y sách du?c vi?t s?m nh?t không tru?c m?c th?i gian trên.

Sách xu?t hi?n mu?n nên không có tên trong Ngh? van chí (trong Ð?i Vi?t thông s?) c?a Lê Quý Ðôn cung nhu trong Van t?ch chí (trong L?ch tri?u hi?n chuong lo?i chí) c?a Phan Huy Chú. Sách ra d?i dã mu?n, du?c các nhà nghiên c?u bi?t d?n l?i càng mu?n hon.

Nh?ng công trình thu m?c h?c tru?c Cách m?ng tháng Tám (vi?t b?ng ti?ng Pháp) không có tên sách Tây H? chí. “Nh?ng chuong thu m?c chí c?a Lê Quý Ðôn và c?a Phan Huy Chú” c?a Tr?n Van Giáp in nam 1936, không có dã dành, vì h?n ch? trong nh?ng sách ghi ? các chuong Ngh? van chí và Van t?ch chí, nhung công trình Van t?ch h?c Vi?t Nam c?a Gaspardone nam 1934 (t?p san Tru?ng Vi?n Ðông Bác C?) ph?m vi r?ng hon cung v?y.

Lý do don gi?n là h?i ?y, Tây H? chí chua có m?t trong kho luu tr? c?a tru?ng Vi?n Ðông Bác C?.

Di s?n Hán Nôm Vi?t Nam- Thu m?c d? y?u cho bi?t Tây H? chí dã du?c sao ch?p b?n vi phim s? MF 1/2/329 hi?n luu tr? t?i H?c vi?n Vi?n Ðông Bác C? (EFEO) Paris, di?u này ch?ng t? r?ng sách dã có t?i Vi?n này tru?c ngày Pháp b?t bu?c ph?i rút kh?i Ðông Duong nam 1954.

Tây H? chí du?c gi?i thi?u trong các công trình thu m?c h?c Hán Nôm l?n d?u tiên trên Thu m?c Hán Nôm  ph?n I, t?p 2 (b?n in rôneo), Thu vi?n Khoa h?c xã h?i, Hà N?i, 1999, tr. 329, và sau dó trong Di s?n Hán Nôm Vi?t Nam - Thu m?c d? y?u, t?p 3, NXB Khoa h?c xã h?i, Hà N?i, 1993, tr. 96, và hi?n n?m trong Thu vi?n Vi?n Nghiên c?u Hán Nôm, du?i ký hi?u A3132/1 (b?n chính) và A3132/2 (b?n sao).

Cho dù có th? coi nhu m?t b?n th?o chua th?t hoàn ch?nh và còn có nh?ng ch? b? xóa b?, thêm b?t, Tây H? chí hi?n du?c luu tr? v?n là m?t tu li?u quý giá, cung c?p nhi?u thông tin v? H? Tây và c? v? Kinh thành Thang Long ? giai do?n xua nh?t mà khu danh th?ng này là trung tâm.

Nh?ng n?i dung chính

Sách chia thành 13 chuong, d? c?p d?n nhi?u m?t v? d?a lý thiên nhiên, kinh t?, nhân van, thu?ng th?y trong các sách d?a phuong chí: hình th? h?, quá trình hình thành, sông núi bao quanh h? (chuong 1, 2, 3), các di tích trên m?t h? và trên vùng giáp h? (chuong 4) thu?ng ghi là C? tích t?c d?u v?t cu, g?m các di tích không ph?i là nh?ng công trình xây d?ng nhu B?n b?t thu?ng lu?ng, Cây mu?m Quán Tr?n Vu ho?c là nh?ng công trình xây d?ng nhung nay không còn nhu Nhà cu ông Lý Ti?n, Quán Khai Nguyên.

Chuong 5: Các ph?n m?, có 4 m?c: c?a hai v? ch?ng Chiêu ?ng Vuong ? Ch? Yên Thái t?c ch? Bu?i, c?a Vu Chuong H?u ? Làng Nghia Ðô, c?a M?c Th?n trên Bãi Th?t Tinh gi?a h? và c?a t? 8 v? Ti?n s? h? Nguy?n t?i Thôn An Phú, Làng Nghia Ðô.

Chuong 6: Nói v? các d?n mi?u g?m 26 don v?, trong dó có nh?ng d?n n?i ti?ng ai cung bi?t d?n nhu Ð?n Quán Thánh (Quán Thánh Vu), Ð?n Qu?ng Bá (“Ð?n Phùng Tây Vuong” t?c Phùng Hung - nay là Ðình Qu?ng Bá), Ð?n Sóc Thiên Vuong (nay là dình Làng Xuân T?o). Trong chuong này có nói t?i mi?u th?n C?u Nhi g?n v?i th?i k? thành l?p Kinh thành Thang Long. H?i dó: “? Chùa Thiên Tâm trên Núi Ba Tiêu, Châu B?c Giang có con chó tr?ng mang thai, b?ng vu?t sông t?i s?ng trên Núi Khán và d? m?t con. M?i ngu?i d?u l?y làm l?. Ð?n nam Nhâm Tu?t d?i dô, m? con chó dã hóa. Vi?c d?n tai Vua. Vua nói: Ðó là chó th?n, ta chi?u d?ng mi?u th? chó m? trên núi, mi?u th? chó con trong h?”. Mi?u th?n C?u Nhi “nay còn, thu?c d?a ph?n Thôn An Trúc” (Tây H? chí 30a). ? m?c Sông núi (Son xuyên), Tây H? chí cung nói t?i Bãi Châu (Châu Ch?) ? phía Tây B?c H? Trúc B?ch “có Mi?u C?u Nhi xây t? tri?u Lý, nay v?n còn”.

Có ngu?i cho r?ng vi?t “H? Trúc B?ch có mi?u th?n C?u Nhi xây t? tri?u Lý” hay “n?n cu th?n C?u M?u trên Núi Khán” là không dúng vì th?i Lý chua có H? Trúc B?ch và Núi Khán”. Nhung ngày nay ngu?i ta có th? vi?t “Ph? Hàng Bu?m có Ð?n B?ch Mã” hay “Ð?n B?ch Mã ? Ph? Hàng Bu?m”, ch?c không ai nghi r?ng Ph? Hàng Bu?m dã có t? khi d?ng Ð?n B?ch Mã. Ngu?i xua khi vi?t sách, ngu?i ta v?n quen dùng d?a danh duong d?i d? ch? v? trí nh?ng di tích c?a quá kh?.

Chuong 7: T? am t?p, nói v? 10 ngôi chùa trong dó có Chùa Kim Liên (Nghi Tàm), Chùa Châu Lang (t?c Châu Long), Chùa Hoàng Ân (Qu?ng Bá).

Chuong 8: Ð? tr?ch nói v? nhà ? c?a m?t s? danh nhân nhu Lý Công ?n d?i Lý, Truong Ð? d?i Tr?n.

Trong sách, ph?n di tích g?m 5 chuong nói trên có th? coi nhu ph?n ch? y?u cung c?p nh?ng tu li?u v? d?i s?ng tinh th?n, phong t?c tín ngu?ng c?a dân d?a phuong.

Chuong ti?p theo là chuong 9 có th? coi nhu ph?n d?a lý kinh t? nói v? v?t s?n và ngh? nghi?p. V? v?t s?n, ghi m?y lo?i th?o m?c du?c tr?ng ven h? hay s?ng trong lòng h?, nhu cây d?a, sen h?ng và tr?ng, cây dong, cây súng, 4 loài chim, và m?t lo?i trai có ng?c. V? ngh? nghi?p, sách ghi m?y ngh? c? truy?n n?i ti?ng ? khu v?c ven h?: “linh bóng” (ghi ch? Hán: Kính di?n lang) t?c linh Bu?i n?i ti?ng. Vùng Bu?i g?m 4 làng n?i ti?ng: Yên Thái, Trích Sài, Bái Ân và Nghia Ðô; D?t s?i (ch? Hán là Tà tri?n tr?u) c?a các Làng Nghia Ðô, Yên Thái, Ðoài Môn; Ngh? gi?y: gi?y g?m (C?m ch?), còn g?i là gi?y dó, dùng d? vi?t các s?c l?nh tri?u dình c?a Làng Trung Nha, Xã Nghia Ðô; gi?y b?n (gi?y l?nh) c?a các Làng Yên Thái, H? Kh?u, Ðông Xã; Ngh? th? n? ? Làng Yên Ph?; Ngh? tr?ng dâu chan t?m ? Làng Nh?t Chiêu; Ngh? làm k?o m?ch nha ? Thôn V?n Long, Xã Nghia Ðô*.

Ba chuong sau nói v? các nhân v?t ki?t xu?t trong vùng phân thành 3 m?c: các v? th?n (nhân th?n), các danh nhân (nhân v?t), các v? tu tiên và tu d?o Ph?t (tiên thích).

Chuong 10: Các v? th?n, vi?t v? hai v? th?n Khi?t Minh và Ð?ng Ðình c?a th?i Hùng Vuong, có công ch?ng l?i quân Th?c, c? hai du?c th? ? Ð?n Nghi Tàm. Hai v? khác cung cùng du?c th? ? d?n này là Vu Trung và L? Qu?c s?ng du?i tri?u Th?c Phán, có công ch?ng l?i quân Tri?u Ðà.

Chuong ti?p theo: Nhân v?t, ghi ti?u s? v?n t?t 25 ngu?i d? d?i khoa, su?t t? tri?u Lý cho d?n tri?u Nguy?n, d?i nào cung có ngu?i thành d?t, phân b? kh?p 12 phu?ng trong vùng.

Chuong Tiên thích, ghi tên h? và lu?c s? 5 ngu?i trong dó 3 v? tu tiên d?c d?o, 2 v? xu?t gia theo d?o Ph?t du?c coi nhu thành qu?.

Chuong 13 là chuong cu?i cùng: Van chuong, ? cu?i sách, ng?n nh?t, gi?i thi?u 3 áng van h?c nói v? H? Tây: 8 bài tho v?nh h? c?a Nguy?n Nh?t Tuyên d?i Lê, 8 bài tho choi trên h? c?a Nguy?n Van Nhu?c t?c Nguy?n M?ng Tuân và bài Tây H? phong c?nh phú c?a nhà van Song Thanh h? Ngô.

Ngu?i yêu Tây H?

V?i n?i dung v?a trình bày ? trên, Tây H? chí có th? coi là m?t cu?n "d?a phuong chí" ghi chép khá d?y d? bao g?m d?a lý thiên nhiên, d?a lý kinh t? và d?a lý nhân van c?a danh th?ng H? Tây. Tác gi? dã ghi l?i nh?ng truy?n thuy?t lâu d?i g?n li?n v?i các d?a danh c?, v?i nh?ng di tích dã m?t hay còn, làm s?ng l?i c?nh sinh ho?t phong phú và hào hùng c?a các tri?u d?i.

Cu?n sách là thành qu? c?a công phu suu t?m, di?u tra t?i ch? khá t? m? g?n 20 làng xã ven h?. Nhi?u do?n trong sách ch?ng t? ngu?i vi?t là m?t nhà van g?n bó v?i c?nh d?p H? Tây.

Có th? trích d?n do?n van sau dây: “M?t ngàn nam tr? l?i dây nh?ng k? rong choi ngâm v?nh không th? nào b? qua noi này. Tôi thu?ng ngày cùng khách th? thuy?n choi trên h? mà chua nh?n th?y h?t du?c t?m bao la r?ng l?n. Ng?u nhiên m?t bu?i cu?i Hè d?u Thu, g?p mùa nu?c l?n, lên Gò Châu Lang nhìn xa, nhân nh? t?i câu tho c?a ông Ðan Phong:

Th?y h?i nh?t ho?ng phù nh?t nguy?t,

Vân khai v?n vu h?a son xuyên

(Nu?c d?n m?t vùng sâu, n?i trôi dôi v?ng nh?t nguy?t,

Mây t?nh muôn noi d?p, non sông phô b?c h?a d?)

Ðây cung là c?nh phoi bày tru?c m?t, không c?n dài l?i. Nên thu?t ra dây, ch? d?i nh?ng ngu?i b?n cùng ham hi?u bi?t và thu?ng th?c.

Tác gi? cung t? rõ m?t ki?n th?c sâu r?ng. Nhu ? chuong cu?i sách Van chuong có nói t?i Nguy?n Nh?t Tuyên d? Ti?n s? nam Thi?u Bình th? 2 (1435). Theo s?, nam dó ghi d? 2 ngu?i có Nguy?n Nh?t Tuyên nhung d? tr?ng m?t chi ti?t v? quê quán, tu?i tác, hành tr?ng nhu thu?ng th?y d?i v?i nh?ng ngu?i thi d? khác. Tây H? chí dã cho ta bi?t rõ hon: “Ông tên húy là Tu?n, ngu?i làng H? Yên Quy?t, huy?n T? Liêm, làm quan ? tòa Hàn lâm. Kho?ng nam Ð?i B?o (1440-1442), tri?u Lê Thái Tông, Vua ng? thuy?n du ngo?n trên h?, ông dâng 8 bài tho n?i dung ý nói cùng v?i dân vui chung. Vua khen. Tho này hi?n th?t l?c”.

Vì là công trình c?a m?t cá nhân và dang ? d?ng b?n th?o chua th?t hoàn ch?nh nên Tây H? chí không tránh kh?i m?t s? khi?m khuy?t nhu trong s?n v?t vùng H? Tây còn thi?u chim sâm c?m, nh?m d?n th? Huy?n Thiên H?c Ð? trên Núi Xuân Son (núi Sua trong vu?n Bách Th?o hi?n nay) là d?n th? Mai H?c Ð?.

Nhung ph?i công nh?n r?ng tình c?m th?m thi?t g?n bó v?i khu danh th?ng cùng tính ham hi?u bi?t, công phu suu t?m, ghi chép tài li?u trong truy?n thuy?t dân gian, c?ng thêm ki?n th?c sâu r?ng trên thu t?ch dã giúp ngu?i vi?t Tây H? chí có m?t công trình cung c?p khá nhi?u tu li?u vùng H? Tây, m?t trung tâm c?a d?i s?ng tinh th?n không nh?ng c?a Kinh thành Thang Long xua mà c? c?a dân Vi?t c?. 

* Các tiêu d? do Tòa so?n d?t

Trích T?ng t?p Nghìn nam van hi?n Thang Long