Trợ giúp pháp lý: Bảo đảm tiếp cận công lý, bình đẳng trước pháp luật

Bản chất và vai trò của trợ giúp pháp lý

TGPL là một chính sách nhân văn nhằm bảo đảm quyền con người, quyền công dân, quyền tiếp cận công lý của nhóm người "dễ bị tổn thương", giúp người nghèo, người yếu thế được bảo vệ kịp thời và bình đẳng trước pháp luật. Khác với một số quốc gia trên thế giới có thu phí một phần hoặc giảm phí TGPL, Việt Nam có chính sách TGPL miễn phí hoàn toàn cho những người thuộc diện TGPL trong tất cả các lĩnh vực pháp luật (dân sự, hình sự, hành chính), trừ lĩnh vực kinh doanh thương mại.

Trải qua gần 30 năm hình thành và phát triển, TGPL đã khẳng định vị trí, vai trò trong việc thực hiện chính sách an sinh xã hội. Việt Nam khẳng định: "TGPL là trách nhiệm của Nhà nước. Nhà nước có chính sách để bảo đảm quyền được TGPL phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội". Nhà nước thực hiện trách nhiệm này thông qua việc xây dựng các tổ chức thực hiện TGPL, nòng cốt là Trung tâm TGPL nhà nước, đồng thời huy động các nguồn lực xã hội tham gia công tác TGPL…

Theo Luật TGPL 2017, đối tượng được hưởng chính sách này gồm người nghèo, người có công với cách mạng, trẻ em, người bị buộc tội thuộc diện quy định… Thông qua TGPL, người dân được bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp trong quá trình tố tụng, giải quyết tranh chấp, khiếu nại, góp phần hạn chế oan sai, bảo vệ quyền con người và củng cố niềm tin vào công lý.

Bản chất của TGPL là dịch vụ công mang tính nhân đạo, không vụ lợi, được Nhà nước bảo đảm bằng ngân sách và đội ngũ chuyên nghiệp. Hoạt động này giúp "giảm nghèo pháp luật", đưa kiến thức pháp lý đến gần người dân, đặc biệt ở vùng sâu, vùng xa, đồng bào dân tộc thiểu số, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế – xã hội bền vững.

Sau 8 năm thực hiện Luật TGPL 2017, hệ thống TGPL đã đi vào nề nếp, chất lượng vụ việc được nâng cao với các tiêu chí đánh giá cụ thể. Vai trò của Trợ giúp viên pháp lý ngày càng được ghi nhận, người dân ngày càng tin tưởng và lựa chọn trợ giúp viên pháp lý thực hiện vụ việc TGPL... Trợ giúp viên pháp lý đã có chức danh nghề nghiệp hạng cao nhất (hạng I) , qua đó, tiếp tục khẳng định vị trí, vai trò của Trợ giúp viên pháp lý trong hệ thống chức danh nghề nghiệp viên chức.

Công tác phối hợp giữa các cơ quan tố tụng và trung tâm TGPL được tăng cường, đặc biệt thông qua chương trình bố trí Trợ giúp viên pháp lý trực tại Tòa án. Điều này bảo đảm người bị buộc tội, bị hại, đương sự thuộc diện TGPL được tiếp cận dịch vụ kịp thời, không bỏ lỡ quyền lợi trong quá trình tố tụng. Nhiều địa phương chủ động huy động luật sư, tổ chức xã hội tham gia TGPL, đồng thời đẩy mạnh truyền thông.

Những "điểm nghẽn" cần tháo gỡ

Dù đạt nhiều kết quả tích cực, công tác TGPL thực tiễn cho thấy vẫn còn nhiều "điểm nghẽn" cần tháo gỡ như: Đối tượng thụ hưởng chưa bao quát hết nhóm yếu thế. Luật chưa quy định TGPL cho hộ mới thoát nghèo, người chưa thành niên là bị hại trong vụ án hình sự, hay người khuyết tật bị buộc tội. Phạm vi trợ giúp còn hẹp. Hiện mới tập trung vào dân sự, hình sự, hành chính, trong khi nhu cầu tư vấn pháp lý về kinh tế để thoát nghèo ngày càng lớn.

Bên cạnh đó, trách nhiệm của chính quyền cơ sở chưa rõ. Luật chưa quy định cụ thể trách nhiệm UBND cấp xã trong việc giới thiệu người dân tiếp cận TGPL.

Nhiều địa phương thiếu Trợ giúp viên pháp lý, thiếu kinh phí cho vụ việc TGPL; cơ sở vật chất và hạ tầng công nghệ thông tin còn yếu, chưa đáp ứng yêu cầu chuyển đổi số.

Ngoài ra, nhận thức của người dân còn hạn chế. Một bộ phận người dân, nhất là vùng sâu, vùng xa chưa biết đến TGPL. Công tác truyền thông ở nhiều nơi chưa đổi mới, chưa sát thực tiễn phong tục, tập quán địa phương…

Sửa đổi Luật – Yêu cầu tất yếu của thời đại

Đứng trước bối cảnh có nhiều chính sách mới về hoàn thiện thể chế, hội nhập quốc tế, chuyển đổi số, Luật TGPL cần được nghiên cứu sửa đổi, bổ sung nhằm đáp ứng phát triển TGPL theo hướng hiện đại, đáp ứng ngày càng tốt hơn nhu cầu trợ giúp pháp lý của người dân. Dự án xây dựng Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 đang được đề xuất đưa vào Chương trình lập pháp năm 2026.

Dự thảo luật sẽ tập trung vào các nội dung như: Mở rộng đối tượng TGPL cho hộ mới thoát nghèo, người chưa thành niên là bị hại trong vụ án hình sự, người khuyết tật bị buộc tội…; mở rộng lĩnh vực trợ giúp pháp lý ngoài dân sự, hình sự, hành chính; phân cấp, phân quyền mạnh mẽ, giao địa phương thẩm quyền thẩm định, đánh giá chất lượng vụ việc.

Đồng thời, hiện đại hóa TGPL, tăng cường ứng dụng công nghệ, xây dựng nền tảng số, triển khai TGPL trực tuyến để tiếp cận rộng rãi hơn; phát triển mạng lưới cộng tác viên, luật sư và cơ chế phối hợp với chính quyền cơ sở.

Việc sửa đổi luật không chỉ tháo gỡ điểm nghẽn, mà còn là bước đột phá trong việc thực hiện Nghị quyết số 27-NQ/TW, Nghị quyết số 66-NQ/TW và Nghị quyết số 57-NQ/TW về đổi mới công tác pháp luật, chuyển đổi số và hiện đại hóa dịch vụ công.

Có thể thấy rằng, TGPL không chỉ là chính sách pháp lý, mà còn là biểu tượng của công bằng xã hội, là chiếc cầu nối để mọi người dân – đặc biệt nhóm yếu thế – tiếp cận công lý. Sửa đổi Luật TGPL là yêu cầu cấp bách để bảo đảm mọi người dân được bảo vệ quyền lợi hợp pháp, góp phần xây dựng Nhà nước pháp quyền thực chất, vì con người.

Diệu Anh