Trung học nghề: 'Lộ trình mở' cho phân luồng và phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao

Ngày 10/12/2025, Quốc hội khóa XV chính thức thông qua Luật Giáo dục nghề nghiệp (sửa đổi), đánh dấu một bước chuyển quan trọng trong hoàn thiện hệ thống giáo dục quốc dân. Một trong những điểm mới có ý nghĩa chiến lược của luật là lần đầu tiên bổ sung loại hình "trung học nghề" – mô hình giáo dục kết hợp dạy văn hóa phổ thông cốt lõi với đào tạo nghề ngay từ sau trung học cơ sở.

Theo GS.TSKH.BS Dương Quý Sỹ, Ủy viên Hội đồng Quốc gia Giáo dục và Phát triển nhân lực, đây không chỉ là sự điều chỉnh về mặt kỹ thuật trong hệ thống giáo dục nghề nghiệp, mà là "một lựa chọn chính sách có tầm nhìn dài hạn, nhằm mở ra con đường học tập linh hoạt, liên thông và thực chất cho người học". 

Trung học nghề - lời giải cho bài toán phân luồng sau THCS

Phân luồng học sinh sau trung học cơ sở từ lâu được xác định là nhiệm vụ trọng tâm, song trên thực tế vẫn gặp nhiều rào cản, từ tâm lý xã hội đến thiếu những mô hình đào tạo đủ sức thuyết phục. Trong bối cảnh đó, trung học nghề được kỳ vọng trở thành "điểm tựa" mới cho phân luồng giáo dục.

"Trung học nghề cho phép học sinh vừa tiếp tục học văn hóa phổ thông cốt lõi, vừa được trang bị kỹ năng nghề nghiệp ngay từ sớm. Đây là con đường giúp người học không bị ‘đứt gãy’ về học vấn, nhưng cũng không bị kéo dài quá lâu trước khi tiếp cận thị trường lao động", GS Dương Quý Sỹ nhấn mạnh.

Khác với quan niệm cũ coi giáo dục nghề nghiệp là "lối rẽ" hoặc "điểm dừng", mô hình trung học nghề được thiết kế như một lộ trình mở. Sau khi hoàn thành chương trình, người học có trình độ học vấn tương đương trung học phổ thông, đồng thời có bằng nghề bậc 3 hoặc bậc 4, đủ năng lực tham gia thị trường lao động hoặc tiếp tục học liên thông lên trung cấp, cao đẳng, đại học trong cùng nhóm ngành.

Theo GS Dương Quý Sỹ, ý nghĩa của trung học nghề không dừng lại ở việc "chia sẻ" áp lực cho hệ thống giáo dục phổ thông, mà quan trọng hơn là tạo ra lớp nhân lực có nền tảng văn hóa và kỹ năng nghề thực chất, phù hợp với nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội.

"Chúng ta đang thiếu trầm trọng nguồn nhân lực có tay nghề vững, có khả năng thích ứng công nghệ, chứ không đơn thuần là lao động kỹ năng thấp. Trung học nghề, nếu làm đúng, sẽ là bước khởi đầu để hình thành đội ngũ nhân lực nghề chất lượng cao trong tương lai", ông phân tích.

Đáng chú ý, GS Sỹ cho rằng trung học nghề cần được định hướng đào tạo các ngành nghề mới, có hàm lượng khoa học - công nghệ tương đương bậc 3, bậc 4 theo Khung trình độ quốc gia, như: công nghệ bán dẫn, kỹ thuật y sinh, điện hạt nhân, thiết kế - chế tạo, công nghiệp thời trang, nghe nhìn hiện đại… 

Trung học nghề trong chiến lược phát triển nguồn nhân lực

Để mô hình trung học nghề phát huy hiệu quả, vai trò của các cơ sở giáo dục nghề nghiệp là yếu tố then chốt. Theo GS Dương Quý Sỹ, không phải cơ sở nào cũng phù hợp để triển khai mô hình này.

"Trung học nghề chỉ nên được thực hiện tại những cơ sở đủ điều kiện về chương trình, đội ngũ, cơ sở vật chất và có chuẩn đầu ra nghề tối thiểu bậc 3 hoặc bậc 4. Nếu làm dàn trải, chạy theo số lượng, sẽ rất dễ làm méo mó ý nghĩa của mô hình", ông cảnh báo.

Trong đó, các trường cao đẳng có lợi thế rõ rệt nhờ đội ngũ giảng viên, cơ sở vật chất và mối liên kết với doanh nghiệp. Các trường trung cấp nghề có thể tham gia theo hướng linh hoạt, phù hợp với đặc thù ngành nghề và nhu cầu lao động tại địa phương.

Đặc biệt, quá trình sắp xếp, tổ chức lại các cơ sở giáo dục thường xuyên hiện nay được GS Sỹ nhìn nhận là cơ hội quan trọng để tận dụng đội ngũ giáo viên dạy văn hóa tham gia giảng dạy trong các trường trung học nghề, bảo đảm chất lượng khối kiến thức phổ thông cốt lõi cho người học.

Một trong những ưu điểm nổi bật của mô hình trung học nghề, theo GS Dương Quý Sỹ, là cơ chế liên thông. Tuy nhiên, ông nhấn mạnh, liên thông cần được coi là nguyên tắc thiết kế cốt lõi của chương trình, chứ không chỉ là giải pháp "vá" sau đào tạo.

"Chương trình cần được thiết kế theo mô-đun năng lực, cho phép công nhận và tích lũy kết quả học tập. Người học không phải học lại những gì đã đạt chuẩn. Đây chính là tinh thần của học tập suốt đời và cũng là yếu tố tạo nên sức hút lâu dài của trung học nghề", GS Sỹ nói.

Theo định hướng đề xuất, chương trình trung học nghề kéo dài ba năm, trong đó khoảng 40% thời gian dành cho khối kiến thức văn hóa phổ thông cốt lõi và 60% cho đào tạo nghề, tập trung vào thực hành và kỹ năng nghề nòng cốt.

Thể chế hóa chặt chẽ để mô hình trung học nghề đi vào thực chất

Từ góc nhìn chính sách, GS.TSKH.BS Dương Quý Sỹ cho rằng mô hình trung học nghề cần được thể chế hóa chặt chẽ, gắn với cơ chế kiểm định, đánh giá và cấp phép nghiêm ngặt.

"Chỉ khi bảo đảm tính thống nhất, đồng bộ và chất lượng, trung học nghề mới thực sự trở thành trụ cột mới trong hệ thống giáo dục quốc dân, chứ không phải một mô hình mang tính thử nghiệm kéo dài", ông khẳng định.

Luật Giáo dục nghề nghiệp (sửa đổi) đã mở ra khung pháp lý quan trọng. Vấn đề còn lại là tổ chức thực hiện một cách bài bản, có chọn lọc và nhất quán. Nếu làm tốt, trung học nghề không chỉ là lời giải cho phân luồng giáo dục, mà còn là nền móng cho chiến lược phát triển nguồn nhân lực quốc gia trong giai đoạn mới. 

Thu Trang