Vành đai công nghiệp và những hệ lụy tới môi trường

Để thu hút các nguồn vốn, phát triển công nghiệp phục vụ yêu cầu đẩy mạnh CNH, HĐH đất nước, hằng năm, gần 10 vạn hécta đất nông nghiệp đã được thu hồi để xây dựng các khu công nghiệp, dịch vụ, đường giao thông. Khoảng 50% diện tích đất nông nghiệp thu hồi nằm trong vùng kinh tế trọng điểm, trong đó có 80% thuộc loại đất màu mỡ cho hai vụ lúa/năm. Điều đáng nói là, sự dễ dãi và yếu kém trong quy hoạch cùng tư tưởng chạy theo lợi ích kinh tế trước mắt đã dẫn tới tình trạng sử dụng đất tùy tiện, lãng phí. Hầu hết các khu công nghiệp, dịch vụ... đều bám dọc các quốc lộ huyết mạch, vùng nông thôn trù phú. Hệ quả là, hàng chục vạn hécta đất "bờ xôi ruộng mật" đã bị sử dụng phí phạm, tác động mạnh đến công ăn việc làm, thu nhập và đời sống của hàng chục vạn hộ gia đình nông thôn và hàng triệu lao động nông nghiệp.

Cùng với đô thị hóa, từ năm 2001 đến nay, quá trình dịch chuyển cơ cấu lao động diễn ra khá nhanh nhưng vẫn chưa tương thích và đáp ứng được yêu cầu chuyển dịch cơ cấu kinh tế. Tỷ lệ lao động nông nghiệp vẫn còn ở mức cao, trên 50%. Nghịch lý này phản ánh thực tế là công nghiệp, dịch vụ trên địa bàn nông thôn chưa đủ sức tạo việc làm mới để thu hút lao động nông nghiệp. Ngoài một bộ phận không nhiều được tuyển vào các doanh nghiệp trên địa bàn, phần đông lao động vẫn ùn đọng trong khu vực nông nghiệp, nông thôn. Đồng thời với quá trình chuyển dịch cơ cấu lao động, đô thị hóa tất yếu dẫn đến sự dịch chuyển dân cư. Ở một số vùng nông thôn, điển hình như khu vực Đồng bằng sông Hồng, sông Cửu Long xuất hiện dòng chuyển cư về thành thị, chủ yếu là về các đô thị lớn như Hà Nội và TP Hồ Chí Minh. Tình trạng tăng vọt dân số cơ học ở các thành phố lớn làm đậm thêm sự mất cân đối trong phân bố dân cư lao động trên phạm vi toàn quốc, khiến các thành phố lớn phải gánh chịu áp lực quá tải rất nặng nề về dân số, cơ sở hạ tầng kỹ thuật, hạ tầng xã hội. Bên cạnh đó, sự phân bố các khu đô thị còn phân tán, không đồng đều giữa các vùng miền. Cho đến nay, nhịp điệu đô thị hóa sôi động chủ yếu diễn ra ở ngoại vi các thành phố lớn và các vùng phụ cận, đặc biệt là Hà Nội và TP Hồ Chí Minh. Chính "căn bệnh to đầu" này đã làm chậm tốc độ chuyển dịch cơ cấu kinh tế, cơ cấu lao động trên phạm vi toàn quốc hạn chế việc phân bổ, phát huy các nguồn lực quốc gia. Ở từng địa phương, hạn chế phổ biến trong xây dựng, quy hoạch là thiếu tầm nhìn xa và tổng thể.

Điển hình và dễ nhận thấy nhất là những nghịch lý trong quy hoạch phát triển của Hà Nội. Hơn mười năm trước, khi quy hoạch khu công nghiệp sạch - khu công nghệ cao của miền Bắc - "người ta" chọn Hòa Lạc cách nội thành Hà Nội khoảng 25-35km làm nơi xây dựng. Nhưng mười năm sau, nơi này lại nằm trong vùng phát triển của Thủ đô. Đó vẫn là điều mừng bởi đây là khu công nghiệp ít gây ô nhiễm môi trường nhất. Ngược lại, các khu công nghiệp gây ô nhiễm nặng nề lại đặt sát Hà Nội, có khu còn lọt thỏm giữa trung tâm. Cụ thể: phía Tây Hà Nội có khu công nghiệp Thượng Đình; phía Nam là khu công nghiệp Vĩnh Tuy - Thanh Trì - Minh Khai, Văn Điển; phía Tây Bắc có khu công nghiệp Chèm; phía Đông Bắc (bên kia Sông Hồng) có các nhà máy xe lửa Gia Lâm, các nhà máy thuộc khu công nghiệp Yên Viên, Đông Anh… Nghĩa là bất cứ hướng gió nào, vào mùa nào - nội thành thủ đô cũng phải chịu không khí công nghiệp gây ô nhiễm. Chính những khu công nghiệp này là thủ phạm gây lên bao hệ lụy về môi trường sống. Nhiều khu vực sát khu công nghiệp, công trường xây dựng… nồng độ bụi cao gấp 7-10 lần tiêu chuẩn cho phép. Chỉ số ô nhiễm bụi trung bình qua các năm tại những điểm dân cư cạnh các khu công nghiệp mới thành lập đều vượt tiêu chuẩn cho phép từ 1,3 - 2 lần.

Nguồn thải từ các khu công nghiệp là tác nhân lớn gây ô nhiễm nguồn nước. Các mẫu nước đều có nồng độ ô nhiễm BOD5, COD cao hơn từ 7-10 lần so với tiêu chuẩn cho phép. Nơi nhiều nhà máy hoạt động và rau xanh HN vẫn được trồng trọt trên vùng đất và nước đó. Và nguy cơ rau xanh nhiễm khuẩn, nhiễm các chất độc hại là thường trực.

Sản xuất công nghiệp đang đóng góp một phần không nhỏ vào sự phát triển chung của nền kinh tế. Nhưng nếu công nghiệp (do con người tạo ra) lại làm suy giảm chất lượng sống của chính con người, buộc chúng ta phải bỏ rất nhiều tiền của khác phục - thì sự tăng trưởng công nghiệp còn được mấy ý nghĩa?

Hiện nay, cả nước có 249 khu công nghiệp, với tổng diện tích 63.000 ha, tỉ lệ lấp đầy bình quân đạt 51%, có 162 khu công nghiệp đã đi vào hoạt động, trong đó có 27 khu đạt tỉ lệ lấp đầy 100%, 37 khu đạt tỉ lệ lấp đầy trên 80%. Cùng với đó, cả nước có khoảng 650 cụm công nghiệp do địa phương thành lập với tổng diện tích có 33.000ha trong đó tỉ lệ lấp đầy bình quân đạt 44%.