Giải bài toán quản trị rủi ro thiên tai cho đô thị ven biển

Vài năm trở lại đây, ngập lụt và sạt lở tại đô thị các tỉnh, thành phố ven biển khu vực Nam Trung Bộ diễn ra ngày càng phổ biến và phức tạp, cứ mưa lớn là ngập. Mới đây, đợt mưa từ ngày 7 – 20/10 với lượng mưa đo được cao nhất ở một số nơi là từ 600-800 mm khiến các thành phố trong vùng là Đà Nẵng, Quảng Nam, Huế… ngập trong nước. 

Tại TP. Đà Nẵng, tại các tuyến đường chính như Hoàng Diệu, Nguyễn Văn Linh, Hùng Vương chỉ cần mưa lớn là một đoạn đường bị ngập khiến giao thông qua vị trí này này đi lại khó khăn.

Còn tại các khu dân cư, khu vực Khe Cạn (quận Thanh Khê), khu dân cư ven đường Mẹ Suốt (quận Liên Chiểu) là những nơi ngập sâu nhất tại Đà Nẵng trong mỗi đợt lụt. Riêng khu dân cư đường Mẹ Suốt, có chỗ ngập cao nhất sâu đến 2 m. Trong đợt ngập vừa qua, chính quyền phải sơ tán hàng nghìn người dân ở đây đến nơi an toàn.

Lý giải cho tình trạng gia tăng ngập lụt ở các đô thị, chuyên gia nghiên cứu về biến đổi khí hậu - TS. Nguyễn Ngọc Huy cho rằng, các đô thị đang bị tổn thương hầu hết đều gia tăng về hạ tầng, kể cả hạ tầng ứng phó. Song, tính hiệu quả các công trình, nhất là hạ tầng ứng phó với thiên tai chưa hiệu quả như kỳ vọng.

Hiện nay, tại các đô thị xây dựng ken đặc, quỹ đất dành cho thoát lũ, trữ nước khi có mưa lớn dần hạn chế. Trong khi đó, hệ thống thoát nước đô thị tại một số nơi chưa hoàn thiện. Nước ngập, ai có tiền thì nâng nền nhà, nền sân, việc "chạy theo con nước" dẫn đến tình trạng nơi này hết ngập thì khu vực gần đó lại lênh láng nước.

Ông Nguyễn Ngọc Huy nêu vấn đề, trong quy hoạch xây dựng hạ tầng, các địa phương đã xây dựng kịch bản cho đầu tư hạ tầng tương thích với thời tiết cực đoan hay chưa? Bởi hiện nay thời tiết cực đoan đã phơi bày nhiều sự thật ở các đô thị.

Phó Viện trưởng Viện Quy hoạch miền Nam, Kiến trúc sư Lê Quốc Hùng nhận định, có rất nhiều nguyên nhân dẫn đến tình trạng ngập lụt, sạt lở ở các đô thị miền Trung. Trong đó, việc quy hoạch chưa phù hợp, công tác quản lý trật tự xây dựng còn những bất cập, việc triển khai xây dựng các công trình, dự án để chống ngập, chống sạt lở… hiệu quả chưa cao.

Dẫn chứng điều này, ông Lê Quốc Hùng cho rằng, hiện tại các đô thị ven biển có sông lớn đi qua, đa phần các địa phương đều xây dựng bờ kè kiên cố. Phía bên trên đỉnh kè là hệ thống đường giao thông và lùi vào bên trong chỉ giới giao thông là nhà dân áp sát ra.

"Một dòng sông có lưu vực chảy rất lớn, sự hình thành các dòng sông thuận theo tự nhiên cùng sự dịch chuyển dòng chảy. Nhưng chúng ta xây dựng kè và các công trình hạ tầng khác ngay bên cạnh, lưu vực sông bị bó hẹp lại, một khi mực nước từ thượng nguồn đổ về lớn, nước không thoát ra biển kịp thì dâng lên, tràn vào các khu dân cư gây ra ngập lụt", ông Lê Quốc Hùng phân tích.

Thích ứng "mềm" thay vì xây dựng công trình chống ngập

Phó Viện trưởng Viện Quy hoạch miền Nam, KTS Lê Quốc Hùng cho rằng, chiến lược thích ứng truyền thống với biến đối khí hậu dựa vào đê kè chỉ phân bố rủi ro chứ không giảm thiểu rủi ro.

"Để chống ngập lụt đạt hiệu quả bền vững, các đô thị ven biển cần quy hoạch, ưu tiên không gian để thoát nước, không nên phát triển quá nhiều các dự án khu dân cư dọc sông, giữa sông, thay vào đó, nên dành quỹ đất phát triển công viên sinh thái. 

Cách làm này vừa đảm bảo không gian tiêu thoát nước cho sông, không làm cản trở dòng chảy của sông, vừa góp phần giúp đô thị thích ứng với xu hướng thời tiết ngày càng trở nên nắng nóng kéo dài. Khi thực hiện các giải pháp chống ngập đô thị, các tỉnh, thành phố cần liên kết vùng để các phương án chống ngập đạt kết quả bền vững", KTS Lê Quốc Hùng đề xuất.

Còn TS. Nguyễn Ngọc Huy đề xuất, cần xây dựng biểu đồ rủi ro và khả năng thích ứng "mềm" của cộng đồng, điều phối của địa phương. Bởi không thể xây dựng công trình chỉ để đối phó với trận mưa cực đoan 10 năm mới xảy ra một lần.

Khi quy hoạch đô thị phải quy hoạch theo hướng đô thị vệ tinh, có trục giao thông kết nối. Trong đô thị vệ tinh có hệ thống dự phòng, một nơi bị ảnh hưởng thời tiết cực đoan thì kích hoạt hệ thống dự phòng để kết nối.

"Ví dụ trước trận lụt dự báo lớn, người dân Đà Nẵng sẽ đi gửi xe ô tô ở đâu để giảm thiểu thiệt hại? Quảng Ngãi cũng vậy, nếu trận mưa ngập 1-2 m thì để xe ở lòng đường là không an toàn, phải có tuyến đường phù hợp để người dân mang xe đến. Đó chính giải pháp "mềm" khi không đủ kinh phí để nâng tất cả các con đường", ông Huy nói.

Đồng quan điểm, ông Võ Quốc Hùng, Phó Giám đốc Sở NN&PTNT tỉnh Quảng Ngãi cho rằng, trong bối cảnh thời tiết cực đoan, nguồn lực không đủ để đầu tư thì phải tính toán giải pháp phi công trình để quản lý rủi ro.

Đơn cử như việc xây dựng bản đồ tổn thương do ngập lụt đô thị, chi tiết tới từng con đường, khu vực, thời gian ngập, mức độ ngập… từ đó xây dựng các kịch bản ứng phó. 

"Bình quân mỗi năm, Quảng Ngãi có 3-4 trận mưa gây ngập đô thị, nếu đưa ra nguồn vốn đầu tư cho công trình chống ngập quá lớn thì không khả thi, còn nếu cảnh báo hiệu quả thì người dân sẽ chủ động ứng phó, hạn chế thấp nhất thiệt hại. Trong khi chưa thay đổi được bức tranh hạ tầng thì đây được xem là giải pháp hiệu quả", ông Võ Quốc Hùng cho hay.

Lưu Hương