Luật pháp đồng bộ là giải pháp căn cơ xử lý nợ BHXH

Ảnh hưởng đến việc giải quyết các chế độ BHXH của người lao động

Theo thống kê của các cơ quan chức năng, hiện cả nước có khoảng 2,79 triệu lao động đang bị DN nợ đóng BHXH từ một tháng trở lên, trong đó hơn 200.000 người bị "treo" quyền lợi do doanh nghiệp đã phá sản, giải thể hoặc có chủ bỏ trốn.

Thời gian qua, các địa phương cũng đã đẩy mạnh các giải pháp nhằm hạn chế tình trạng chậm đóng, trốn đóng BHXH. Do vậy, việc chậm đóng, trốn đóng BHXH cũng đã có những cải thiện. Tỉ lệ chậm đóng so với số phải thu của năm 2020 chiếm 4,4%, đến năm 2021 giảm xuống còn 3,64%, năm 2022 con số này là 2,9% trên tổng số phải thu. Tuy vậy, số chậm đóng vẫn chiếm từ 3-5% tổng số phải thu và việc DN chậm đóng, trốn đóng BHXH sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến việc giải quyết các chế độ BHXH cho người lao động.

Cơ quan BHXH cho biết, phân tích số liệu thời gian vừa qua, số chậm đóng tập trung chủ yếu ở các DN ngoài quốc doanh (chiếm khoảng từ 60-80% tổng số chậm đóng, các DN FDI chiếm khoảng 10%). Theo rà soát cơ sở dữ liệu quản lý của cơ quan BHXH, số lao động bị chậm đóng BHXH tập trung ở các DN đã phá sản, các DN đang làm thủ tục phá sản, các DN ngừng hoạt động và các DN không có người đại diện theo pháp luật. Trong tổng số gần 200.000 người lao động bị chậm đóng BHXH, khoảng 20% là những người có đủ điều kiện hưởng BHXH như hưởng lương hưu, hưởng BHXH một lần, hay chế độ tử tuất. Khoảng gần 40% trong số này là những người đang tiếp tục làm việc ở các DN; khoảng gần 20% số người hiện nay đang nghỉ việc.

Phó Vụ trưởng Vụ BHXH (Bộ LĐTB&XH) Nguyễn Duy Cường cho biết, khi DN chậm đóng, trốn đóng BHXH, cơ quan BHXH sẽ không có cơ sở để ghi nhận quá trình đóng và sẽ ảnh hưởng đến việc giải quyết các chế độ BHXH của người lao động.

Theo ông Nguyễn Duy Cường, thực tế trong quá trình xử lý tình trạng nợ, trốn đóng BHXH của DN dừng hoạt động, giải thể, phá sản gặp khá nhiều vướng mắc, khó khăn.

Thứ nhất, liên quan đến việc thống kê đầy đủ, chính xác các số liệu. Giai đoạn trước đây, việc thống kê, quản lý dữ liệu của cơ quan BHXH thực hiện khá thủ công. Những năm gần đây, với việc ứng dụng công nghệ thông tin thì việc quản lý cũng như thống kê số liệu mới từng bước được hiện đại hóa.

Thứ hai, trong quá trình nghiên cứu giải pháp khắc phục đặt ra yêu cầu phải vừa đảm bảo được quyền lợi của người lao động, nhưng đồng thời phải phù hợp với nguyên tắc đóng-hưởng bảo hiểm trong Luật BHXH. Bên cạnh đó cũng phải đảm bảo sự thống nhất trong việc giải quyết, không làm phát sinh những hệ lụy, tạo ra những tiền lệ để DN khác lợi dụng tiếp tục trốn đóng, ảnh hưởng đến quyền lợi của người lao động.

Xây dựng nhiều quy định cụ thể để xử lý nợ BHXH

Dự kiến, dự thảo Luật BHXH sửa đổi dành một chương quy định về quản lý thu và đóng BHXH, trong đó có các biện pháp cũng như các chế tài về hành vi trốn đóng BHXH. Trong dự thảo dự kiến bổ sung một số các quy định. Ví dụ làm rõ khái niệm về trốn đóng BHXH để đồng bộ, thống nhất với quy định ở trong Bộ luật Hình sự về hành vi trốn đóng BHXH. Cũng có quy định về việc sau khi xử lý các biện pháp về mặt hành chính mà các đơn vị, DN vẫn trốn đóng BHXH từ đủ 6 tháng trở lên thì sẽ ngừng sử dụng hóa đơn hay hoãn xuất nhập cảnh đối với các trường hợp mà DN nợ dài từ 12 tháng trở lên. 

Ngoài ra,  trong dự thảo cũng đang dự kiến bổ sung quy định cơ quan BHXH có trách nhiệm cũng như thẩm quyền khởi kiện các DN ra tòa. Luật hiện hành đang giao cho tổ chức công đoàn thực hiện.

Theo các chuyên gia, cơ chế đặc thù chỉ giải quyết tình thế cấp bách, căn cơ là luật pháp cần đồng bộ để xử lý được hành vi chậm, trốn đóng BHXH.

Ông Lê Đình Quảng, Phó ban Chính sách pháp luật (Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam) cho biết, giai đoạn 2017-2018, số bị "treo" sổ do công ty nợ bảo hiểm là 170.000 và đến nay đã lên gần 213.400 người. Nếu không đồng bộ luật pháp để xử lý hành vi trốn đóng BHXH, con số sẽ tiếp tục tăng. Lao động ngoài thiệt thòi khi hưởng chế độ còn khó có niềm tin vào hệ thống an sinh.

Cũng theo ông Lê Đình Quảng, các cơ quan từng xây dựng dự thảo nghị định quyết định biện pháp xử lý trong trường hợp cần thiết để bảo vệ quyền lợi lao động. Phương án là lấy tiền thanh lý tài sản của DN bị phá sản, chủ bỏ trốn để bù vào số nợ bảo hiểm. Nếu không đủ thì chi trả thêm từ tiền lãi DN nộp do chậm đóng BHXH, hoặc giao địa phương ứng ngân sách giải quyết sau thanh lý tài sản. Song nghị định không thể ra đời vì vướng nhiều luật.

Điều 216 Bộ luật Hình sự quy định tội danh chậm, trốn đóng BHXH, nhưng vì các dấu hiệu, yếu tố cấu thành tội chưa đủ, khó làm rõ thế nào là trốn đóng. Đây cũng là điểm nghẽn khiến chưa vụ nào bị xử lý hình sự dù cơ quan BHXH đã kiến nghị khởi tố 328 vụ từ năm 2018 đến 2022.

Theo lãnh đạo BHXH Việt Nam, gần một nửa vụ cơ quan điều tra xác định không khởi tố vì chưa đủ yếu tố cấu thành tội phạm. Tới đây, khi sửa đổi Luật BHXH, các cơ quan chuyên môn cần làm rõ thế nào là cố tình trốn đóng, cũng như trách nhiệm pháp nhân để xử lý dứt điểm tình trạng này.

Trao đổi thêm về như những giải pháp hạn chế tình trạng nợ đóng BHXH, ông Nguyễn Duy Cường cho rằng, bên cạnh sự vào cuộc đồng bộ của các cơ quan chức năng thì về phía bản thân người lao động cũng cần chủ động. Khi bắt đầu vào làm việc cho DN, người lao động cần yêu cầu người sử dụng lao động phải đăng ký tham gia BHXH cho mình. Trong quá trình làm việc, người lao động cũng phải chủ động theo dõi giám sát quá trình đóng của người sử dụng lao động có đầy đủ, kịp thời hay không.

Trường hợp phát hiện DN không tham gia đầy đủ, kịp thời thì người lao động phải trực tiếp yêu cầu, phản ánh với tổ chức công đoàn, hoặc nhờ các cơ quan chức năng ở địa phương can thiệp, yêu cầu người sử dụng lao động là phải thực hiện đầy đủ trách nhiệm theo quy định của Luật BHXH. Cơ quan BHXH cũng đang triển khai ứng dụng VSSID - BHXH số, đây cũng là một kênh để người lao động có thể chủ động giám sát quá trình đóng BHXH.

Thu Cúc