Ứng dụng KHCN, nâng cao năng lực dự báo sớm thiên tai

Ngày 25/11, Báo Nông nghiệp và Môi trường phối hợp Cục Quản lý đê điều và Phòng, chống thiên tai (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), Quỹ Cộng đồng Phòng, tránh thiên tai (QPT) và Sở Nông nghiệp và Môi trường Bắc Ninh tổ chức Diễn đàn "Ứng dụng khoa học, công nghệ trong dự báo và cảnh báo sớm thiên tai".

Công nghệ phải đến được với người dân

TS Cao Đức Phát, nguyên Bộ trưởng Bộ NN&PTNT, Chủ tịch Hội đồng quản lý QPT, cho biết Việt Nam liên tiếp hứng chịu nhiều dạng thiên tai cực đoan, nhiều chỉ số vượt lịch sử. Trong ứng phó thiên tai, dự phòng đóng vai trò then chốt, trước hết là năng lực giám sát, dự báo và cảnh báo sớm. Đồng thời đánh giá, những năm gần đây, Việt Nam đã có bước tiến trong quan trắc và dự báo bão nhờ đầu tư của Nhà nước, doanh nghiệp và các tổ chức quốc tế. Công nghệ số, dữ liệu lớn và trí tuệ nhân tạo đang mở ra cơ hội đột phá trong giám sát thiên tai; các địa phương cần sớm xây dựng mô phỏng rủi ro theo từng vùng để chủ động trước biến đổi khí hậu.

Ông Bùi Quang Huy, Phó Giám đốc Trung tâm Chính sách và Kỹ thuật phòng, chống thiên tai, cho rằng thiên tai ngày càng cực đoan và bất định, đòi hỏi tư duy chủ động hơn. Ông Huy chỉ ra nhiều nơi còn nhầm lẫn giữa "ứng dụng CNTT" và "chuyển đổi số": "Nếu chỉ có công nghệ mà con người không thay đổi tư duy thì hệ thống vẫn vận hành kém hiệu quả. Cảnh báo sớm phải bảo đảm người dân nhận được - hiểu được - biết làm - thực hiện được".

Trung tâm đang thí điểm hệ thống giám sát thiên tai cấp tỉnh ở Hà Tĩnh, kết nối dữ liệu từ trung ương đến xã; cung cấp giao diện cho người dân theo dõi thời tiết, nhận cảnh báo và phản hồi. Đồng thời, hệ thống hỗ trợ lãnh đạo địa phương theo dõi sơ tán dân trên bản đồ số. Phần mềm hỗ trợ xây dựng phương án sơ tán đã được đưa vào diễn tập, giúp điều chỉnh kịch bản theo diễn biến thực tế. "Mọi công nghệ cuối cùng đều hướng đến bảo đảm an toàn tính mạng và tài sản", ông Huy nhấn mạnh.

QPT tiếp tục là mô hình xã hội hóa hiệu quả khi hỗ trợ xây dựng hàng loạt công trình cộng đồng tránh trú bão lũ (mỗi công trình chứa khoảng 200 người), tài trợ học bơi cho hàng chục nghìn trẻ em, đầu tư 161 tỷ đồng nâng cấp 25 hệ thống cấp nước sạch chống hạn mặn và lắp đặt hàng trăm trạm cảnh báo thiên tai. TS Hạ Thúy Hạnh, Phó Giám đốc Quỹ, cho biết thời gian tới QPT tập trung xây dựng hệ thống giám sát - điều hành thời gian thực, mở rộng diễn tập sơ tán, trồng rừng ngập mặn và tăng năng lực ứng phó cho lực lượng cơ sở.

Từ dữ liệu đến hành động: Bài học "3 đúng - 3 sớm - 3 cấp độ"

Ông Đặng Công Hưởng, Phó Giám đốc Sở NN&MT Bắc Ninh, cho biết các sự cố đê điều và úng ngập thời gian gần đây cho thấy mô hình ứng phó truyền thống đã lỗi thời. Bắc Ninh sẽ phối hợp viện nghiên cứu và doanh nghiệp triển khai mô phỏng, dự báo - cảnh báo liên hồ chứa và hệ thống tiêu, hướng tới kết nối chặt chẽ giữa nhà nước, nhà khoa học, doanh nghiệp và cộng đồng.

Đại diện doanh nghiệp công nghệ, ông Lê Viết Xê, Phó Giám đốc WATEC, giới thiệu hệ thống giám sát ngập lụt tự động VFASS đang được áp dụng tại nhiều địa phương. Hệ thống sử dụng cảm biến radar đo độ sâu ngập, truyền dữ liệu qua 3G/4G, vận hành bằng năng lượng mặt trời và tự phát cảnh báo khi mực nước vượt ngưỡng. Dữ liệu được xử lý trên nền tảng đám mây và chia sẻ qua API. Hiện có khoảng 140 tháp báo lũ và hơn 70 trạm cảnh báo đã lắp đặt trong nước; một số thiết bị đã được xuất khẩu sang Philippines. WATEC cũng phát triển hệ thống cảnh báo lũ quét - sạt lở theo chu trình khép kín, có khả năng mở rộng IoT linh hoạt và bảo hành trọn vòng đời.

GS.TS Đỗ Đức Minh (ĐHQG Hà Nội) trình bày nghiên cứu dự báo sạt lở và mô hình khu dân cư an toàn tại Mù Cang Chải. Nhóm xây dựng bản đồ phân vùng nguy cơ bằng mô hình Random Forest, nhận diện điểm trượt lở cao và đề xuất mô hình khu dân cư an toàn dựa trên ba nguyên tắc: tuân thủ quy hoạch, chủ động phòng ngừa và giảm thiểu thiệt hại. Ứng dụng "Sạt lở Việt Nam" giúp người dân theo dõi bản đồ mưa, nguy cơ và cảnh báo theo giờ; nhiều thiết bị đo mưa và còi báo động đã được lắp đặt tại vùng nguy hiểm.

GS Minh nhấn mạnh phương châm "3 sớm - 3 đúng - 3 cấp độ" là nền tảng giúp cộng đồng chủ động ứng phó. Ông Nguyễn Tôn Quân, Cục Quản lý Đê điều và PCTT, cảnh báo năm 2025 thiên tai sẽ diễn biến nghiêm trọng, đề nghị khẩn trương phân vùng rủi ro đến từng thôn bản, điều chỉnh quy trình vận hành hồ chứa, mở rộng mạng quan trắc và tăng cường truyền thông nâng cao nhận thức cộng đồng.

Đỗ Hương