Khoa học công nghệ nâng tầm hạt giống lúa gạo Việt Nam

Giống lúa: Từ 'thứ tư' thành 'tiền đề'

Ông Trần Xuân Định, Phó Chủ tịch, Tổng Thư ký Hiệp hội Thương mại giống cây trồng Việt Nam nhận định: "Trước đây, canh nông thường nói 'Nhất nước, nhì phân, tam cần, tứ giống', nhưng nông nghiệp hiện đại phải coi giống là tiền đề".

Thống kê cho thấy, tại miền Bắc, hệ thống sản xuất giống chính quy (doanh nghiệp, trung tâm giống) đáp ứng khoảng 80% nhu cầu gieo cấy trên 2,4 triệu ha mỗi năm, tương đương 65.000-70.000 tấn giống. Phần còn lại do nông dân tự để giống.

Ở ĐBSCL, hệ thống giống chính quy đáp ứng khoảng 45% nhu cầu giống lúa gieo cấy khoảng 4 triệu ha, gieo trồng tương đương khoảng 180.000-200.000 tấn giống/năm; hệ thống nông hộ (tổ hợp tác, HTX) sản xuất khoảng 25% tương ứng khoảng 90.000-100.000 tấn giống lúa/năm; còn lại nông dân tự chủ.

Riêng lúa lai, điều tra năm 2020 cho thấy cả nước chỉ sản xuất 2.560 ha giống lúa lai F1, năng suất bình quân 2,5 tấn/ha, cho ra 6.500 tấn hạt lai F1 mới đáp ứng khoảng 35% nhu cầu. Diện tích này còn giảm dần qua từng năm.

Về kết quả nghiên cứu, trong giai đoạn 2015-2019, Việt Nam công nhận 76 giống lúa mới, nhiều giống có năng suất cao hơn 10-15% so với giống phổ biến, lại kháng sâu bệnh, chịu hạn mặn, phèn. Đây là nền tảng để gia tăng giá trị hạt gạo trong bối cảnh biến đổi khí hậu.

Vùng trọng điểm nhưng vẫn là 'vùng trũng' về giống

Những giống mới chất lượng cao đã chứng minh giá trị kinh tế rõ rệt trên đồng ruộng. Nhiều cái tên quen thuộc với nông dân, như RVT, Đài thơm 8, OM5451, ST24 đã mang lại giá trị cao, diện tích canh tác hàng trăm nghìn ha.

Theo Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), đến hết 2024, các giống lúa phổ biến ở Đồng bằng sông Cửu Long, gồm OM18 có diện tích 1.014.742 ha, Đài thơm 8 là 781.231 ha, OM5451 là 634.902 ha, IR4625 là 264.645 ha, DDS1 là 154.807 ha.

Những giống chất lượng cao không chỉ giúp tăng năng suất (10-15% với lúa lai, 8-10% với lúa thuần), mà còn nâng thu nhập nông dân thêm 15-16 triệu đồng/ha/năm. Bộ giống thơm, gạo đặc sản đang góp phần quan trọng xây dựng thương hiệu gạo Việt.

Thế nhưng, nghịch lý là vùng trọng điểm sản xuất lúa gạo quốc gia là ĐBSCL lại chính là nơi có tỷ lệ sử dụng giống không chính quy cao nhất. Theo Hiệp hội Thương mại giống cây trồng Việt Nam, đây là "vùng trũng" về chất lượng hạt giống lúa, cũng là vùng còn tỷ lệ sử dụng giống của hệ thống không chính quy, không qua công nghệ chế biến nhiều nhất.

Đại diện Công ty TNHH Lúa gạo Việt Nam (Vinarice) phân tích: Giống giữ vai trò then chốt đối với năng suất, chất lượng nông sản, khả năng kháng bệnh và chống chịu điều kiện bất lợi. Giống ngắn ngày còn giúp tăng vụ, đa dạng cơ cấu cây trồng, gia tăng lợi nhuận.

Thực tế sản xuất ở ĐBSCL cho thấy, nếu nông dân sử dụng giống kém chất lượng, không qua kiểm soát nghiêm ngặt, thì chất lượng sẽ thoái hóa sau mỗi vụ. Các giống này dễ phân ly, lẫn tạp, mất đặc tính vốn có, kéo dài thời gian sinh trưởng, hạt gạo mất hương thơm, khiến giá bán giảm, thậm chí bị từ chối thu mua để xuất khẩu.

Không chỉ gây thiệt hại kinh tế cho nông dân, giống xấu còn kéo theo nguy cơ mất uy tín thương hiệu gạo Việt trên thị trường quốc tế. Một vài lô hàng kém chất lượng có thể ảnh hưởng đến cả một vùng sản xuất, thậm chí uy tín quốc gia.

Công nghệ sau thu hoạch: 'Bảo toàn vàng' cho hạt giống

Theo các nhà khoa học, chất lượng giống không chỉ quyết định trên đồng ruộng mà còn ở khâu sau thu hoạch. Thu hoạch đúng thời điểm khi 96% hạt trên bông đã chín vàng là yếu tố tiên quyết.

Hạt giống sau thu hoạch phải nhanh chóng được vận chuyển, sấy ở nhiệt độ dưới 41°C để không làm hỏng phôi. Nhiều nhà máy đã đầu tư hệ thống sấy hiện đại công suất 450 tấn/ngày đêm, có quy trình quạt gió sơ bộ trước khi sấy để tránh sốc nhiệt, giữ tỷ lệ nảy mầm cao.

Khâu chế biến và phân loại tinh cũng rất quan trọng. Hệ thống sàng phân ly trọng lượng riêng giúp loại bỏ hạt lép, non, cỏ dại, chỉ giữ lại hạt giống chắc mẩy, đồng đều. Đây chính là bước then chốt tạo ra lô giống thuần khiết, nâng chất lượng hạt gạo.

Trí tuệ nhân tạo tham gia giám định gạo

Tại hội thảo, ông Đoàn Anh Võ, đại diện Công ty Công nghệ EASYRICE, giới thiệu giải pháp ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) trong giám định gạo.

Hệ thống AI này phân tích đặc tính hạt, nhận diện giống mong muốn và loại bỏ giống lẫn tạp mà không làm hỏng hạt lúa. Nhờ đó, các nhà máy xay xát, doanh nghiệp thu mua có thể quyết định nhanh chóng, chính xác hơn.

AI giúp giảm nguy cơ nhiễm tạp, tiết kiệm thời gian xử lý, đặc biệt hiệu quả khi mua bán số lượng lớn. Đến nay, EASYRICE đã giám định hơn 10 triệu tấn gạo/năm, phục vụ trên 300 doanh nghiệp tại Thái Lan, Ấn Độ và Việt Nam.

Chủ tịch Tập đoàn Thái Bình Seed, Chủ tịch Hiệp hội Thương mại giống cây trồng Việt Nam Trần Mạnh Báo đánh giá cao công nghệ AI trong giám định gạo của Công ty EASYRICE và cam kết hợp tác ngay với công ty này để tiếp tục nâng cao chất giống lúa Việt Nam, giữ cho được thương hiệu gạo Việt trên trường quốc tế.

Theo các nhà khoa học, việc đưa AI vào giám định sẽ nâng cao độ tin cậy trong thương mại, nhất là khi thị trường ngày càng đòi hỏi gạo thuần chủng, chất lượng cao.

Con đường tất yếu: Khoa học - công nghệ đồng bộ

Các chuyên gia thống nhất, chỉ khi áp dụng đồng bộ khoa học và công nghệ trong toàn bộ chuỗi sản xuất giống, Việt Nam mới duy trì được chất lượng hạt gạo ổn định: Tỷ lệ nảy mầm cao, cây sinh trưởng đồng đều, không lẫn tạp.

Nhiều giống, như Đài thơm 8, Hương Châu 6, RVT đã chứng minh chất lượng vượt trội, đủ sức cạnh tranh quốc tế. Với giống đạt chuẩn, nông dân vừa giảm chi phí phân bón, thuốc bảo vệ thực vật, vừa bán được gạo giá cao.

Quan trọng hơn, việc kiểm soát chất lượng giống góp phần thực hiện thành công Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp gắn với tăng trưởng xanh vùng ĐBSCL đến năm 2030. Đây là bước đi chiến lược để xây dựng thương hiệu gạo Việt Nam bền vững, nâng vị thế quốc gia trên thị trường lúa gạo thế giới.

Hiện nay, Việt Nam đang có cơ hội bứt phá nhờ khoa học và công nghệ. Song con đường nâng tầm hạt gạo Việt không cho phép sự chậm trễ. Từ đồng ruộng đến nhà máy, từ bảo quản sau thu hoạch đến ứng dụng trí tuệ nhân tạo, tất cả đều phải đồng bộ, chuyên nghiệp.

Bởi chỉ khi hạt giống được chăm chút từ đầu, hạt gạo Việt mới có thể khẳng định vị thế xứng đáng trên bàn ăn thế giới.

Lê Sơn