LUẬT MÁY ĐỌC ĐƯỢC - ĐƯỜNG CAO TỐC SỐ CHO HỆ THỐNG PHÁP LUẬT VIỆT NAM

Nếu kinh tế muốn cất cánh cần những tuyến cao tốc hiện đại, thì hệ thống pháp luật – nền tảng của quản trị quốc gia – cũng cần một "đường cao tốc số" để kết nối, vận hành thông suốt và tránh ách tắc. Đường cao tốc đó chính là luật máy đọc được (machine-readable law) – một khái niệm còn mới ở Việt Nam nhưng đã trở thành xu thế tất yếu ở nhiều nước phát triển trên thế giới.

Trong nhiều năm qua, hệ thống pháp luật Việt Nam đã phát triển nhanh chóng, bao phủ hầu hết các lĩnh vực đời sống. Tuy nhiên, cùng với sự mở rộng đó, những vấn đề về chồng chéo, mâu thuẫn ngày càng bộc lộ rõ. Các cơ quan, doanh nghiệp, người dân khi tra cứu thường lạc vào một "ma trận văn bản", không biết quy định nào còn hiệu lực, điều khoản nào đã bị sửa đổi, thậm chí có khi phải đối chiếu nhiều luật mới hiểu được một nghĩa vụ pháp lý đơn giản.

Chính vì vậy, đã đến lúc chúng ta cần một giải pháp căn bản, có tính cách mạng: thiết kế và vận hành hệ thống pháp luật dưới dạng máy đọc được. Đây không chỉ là một cải tiến kỹ thuật, mà là bước đột phá để nâng tầm chất lượng pháp luật, phục vụ cho khát vọng vươn mình của dân tộc trong kỷ nguyên mới.

Luật máy đọc được là gì?

Khi nghe đến khái niệm luật máy đọc được, nhiều người có thể thắc mắc: "Chẳng phải chúng ta vẫn tra cứu pháp luật trên mạng bằng máy tính đó sao? Vậy còn cần gì luật máy đọc được nữa?".

Thực tế, những gì chúng ta đang dùng hiện nay mới chỉ là luật hiển thị trên máy, chứ chưa phải luật máy đọc được. Các văn bản phần lớn ở dạng PDF hoặc Word. Máy tính có thể tìm kiếm bằng từ khóa, nhưng không "hiểu" nội dung pháp lý: không biết điều khoản nào đã được sửa đổi, không nhận diện mối quan hệ giữa các luật, cũng không tự phát hiện được mâu thuẫn. Người sử dụng vẫn phải dò dẫm thủ công, dễ nhầm lẫn và tốn kém thời gian.

Ngược lại, luật máy đọc được là bước nhảy vọt. Đây là những văn bản pháp luật được thiết kế ngay từ đầu theo chuẩn dữ liệu số (như XML hoặc Akoma Ntoso). Nhờ vậy, máy tính không chỉ hiển thị mà còn đọc hiểu cấu trúc pháp lý.

Mỗi điều, khoản, điểm đều có mã định danh riêng biệt, không thể nhầm lẫn. Các mối quan hệ "sửa đổi", "bãi bỏ", "viện dẫn" giữa các văn bản được gắn liên kết dữ liệu rõ ràng. Thêm vào đó là lớp thông tin định danh và ngữ cảnh (metadata) – ngày hiệu lực, cơ quan ban hành, lĩnh vực điều chỉnh… – giúp hệ thống "hiểu" đầy đủ ngữ cảnh pháp lý.

Với cách thiết kế này, chỉ cần một cú nhấp chuột, hệ thống sẽ tự động hiển thị phiên bản chuẩn đang có hiệu lực, biết rõ điều luật nào đã được sửa, bổ sung hay bãi bỏ. Người dân, doanh nghiệp, thậm chí cả cơ quan quản lý nhà nước sẽ không còn phải loay hoay tra cứu qua hàng chục văn bản để tìm ra câu trả lời.

Nói một cách dễ hình dung, nếu hiện nay chúng ta mới chỉ có "bản scan" của pháp luật, thì với luật máy đọc được, chúng ta sẽ có "bản đồ số" của hệ thống pháp luật – thông minh, sống động và liên thông.

Vì sao cần luật máy đọc được trong kỷ nguyên mới?

Trong kỷ nguyên số, khối lượng thông tin tăng theo cấp số nhân, và pháp luật cũng không ngoại lệ. Mỗi năm, hàng trăm văn bản mới được ban hành. Nếu không có công cụ kiểm soát hiện đại, hệ thống pháp luật rất dễ biến thành một "ma trận rối rắm", kìm hãm sự phát triển.

Thứ nhất, luật máy đọc được giúp tránh chồng chéo, mâu thuẫn. Khi mọi văn bản đều được gắn mã định danh và liên kết dữ liệu, phần mềm có thể tự động phát hiện quy định trùng lặp, mâu thuẫn, hoặc thậm chí "bỏ sót" một lĩnh vực chưa được điều chỉnh. Điều mà con người phải mất hàng tháng phân tích, máy tính có thể làm trong vài giây.

Thứ hai, luật máy đọc được đẩy nhanh quá trình pháp điển hóa. Thay vì mất nhiều năm rà soát và hợp nhất, chỉ cần nhấn lệnh, hệ thống có thể tự động tổng hợp thành Bộ pháp điển chuẩn, luôn được cập nhật theo thời gian thực. Đây là cách duy nhất để Việt Nam có một bộ pháp điển thực sự sống động và hữu ích.

Thứ ba, luật máy đọc được mở đường cho ứng dụng trí tuệ nhân tạo. Khi hệ thống pháp luật đã được cấu trúc dữ liệu chuẩn, AI có thể phân tích, so sánh, đưa ra cảnh báo, thậm chí đề xuất phương án hợp nhất và soạn thảo dự luật. Điều này sẽ nâng cao chất lượng lập pháp và rút ngắn thời gian chuẩn bị chính sách.

Thứ tư, luật máy đọc được đem lại minh bạch và dễ tiếp cận cho xã hội. Người dân và doanh nghiệp không còn phải mò mẫm trong hàng ngàn văn bản. Họ chỉ cần truy cập vào một cổng thông tin, nhập yêu cầu, và ngay lập tức có được quy định đúng, đủ, còn hiệu lực. Việc này giảm đáng kể chi phí tuân thủ, đồng thời củng cố niềm tin vào hệ thống pháp luật.

Thứ năm, luật máy đọc được giúp Việt Nam hội nhập quốc tế. EU, Singapore, Australia đã đi trước trong việc chuẩn hóa dữ liệu pháp luật. Nếu chúng ta không nhanh chóng chuyển đổi, Việt Nam sẽ tụt hậu, khó tham gia các sân chơi toàn cầu đòi hỏi sự minh bạch và tính dự báo cao.

Nói một cách hình ảnh, luật máy đọc được chính là chiếc la bàn số để hệ thống pháp luật Việt Nam không bị lạc đường trong kỷ nguyên biến động.

Kinh nghiệm quốc tế – bài học cho Việt Nam

Việt Nam không phải là nước đầu tiên đặt vấn đề xây dựng luật máy đọc được. Trên thế giới, nhiều quốc gia và khu vực đã đi trước và cho thấy hiệu quả rõ rệt.

Tại châu Âu, Nghị viện châu Âu đã áp dụng chuẩn Akoma Ntoso (AKN) để chuẩn hóa toàn bộ văn bản pháp luật. Nhờ vậy, mọi quy định được kết nối theo một cấu trúc dữ liệu thống nhất, từ hiến pháp đến luật chuyên ngành, tạo thành một "bản đồ số" hoàn chỉnh của hệ thống pháp luật.

Ở Singapore, hệ thống LawNet không chỉ số hóa toàn bộ luật và án lệ, mà còn tích hợp công cụ phân tích, tra cứu thông minh. Người dân, doanh nghiệp, luật sư có thể dễ dàng tìm thấy phiên bản chuẩn của văn bản, kèm theo lịch sử sửa đổi, án lệ liên quan. Đây là nền tảng pháp luật số được đánh giá thuộc nhóm tiên tiến nhất thế giới.

Tại Australia, cơ sở dữ liệu AustLII cung cấp toàn bộ văn bản pháp luật dưới dạng dữ liệu mở, cho phép giới nghiên cứu và các công ty công nghệ phát triển ứng dụng pháp lý thông minh. Nhờ đó, hệ sinh thái pháp luật số rất phong phú, tạo thêm giá trị gia tăng cho nền kinh tế.

Điểm chung của các quốc gia này là: không coi luật máy đọc được chỉ là kỹ thuật số hóa, mà xem đó là một phần của chiến lược cải cách thể chế và nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia.

Bài học rút ra cho Việt Nam là gì? Nếu chúng ta tiếp tục duy trì hệ thống pháp luật dưới dạng PDF, Word như hiện nay, thì sẽ không thể theo kịp tốc độ phát triển và hội nhập. Nhưng nếu mạnh dạn đi theo con đường luật máy đọc được, Việt Nam không chỉ bắt kịp mà còn có thể bứt phá, trở thành một nước tiên phong trong khu vực về pháp luật số.

Hướng đi cho Việt Nam

Để không bỏ lỡ cơ hội, Việt Nam cần coi việc xây dựng luật máy đọc được như một trọng tâm trong cải cách thể chế. Con đường đi có thể bắt đầu từ những bước cụ thể sau:

Thứ nhất, biên tập lại luật hiện hành sang định dạng máy đọc được. Đây là công việc nền tảng nhưng không thể trì hoãn. Tất cả các luật, pháp lệnh, nghị định cần được chuyển đổi dần sang cấu trúc dữ liệu chuẩn (như XML hoặc Akoma Ntoso), bảo đảm mỗi điều, khoản, điểm đều có mã định danh riêng và không thể nhầm lẫn.

Thứ hai, ban hành chuẩn quốc gia về dữ liệu pháp luật. Giống như chúng ta có chuẩn cho chữ viết, cho văn bản hành chính, hệ thống pháp luật số cũng cần một chuẩn dữ liệu thống nhất. Chuẩn này phải tương thích với quốc tế để bảo đảm kết nối, trao đổi thông tin khi Việt Nam tham gia các hiệp định, cam kết toàn cầu.

Thứ ba, xây dựng hệ khái niệm (ontology) pháp luật quốc gia. Đây là "từ điển số" cho toàn bộ thuật ngữ pháp lý, bảo đảm cách hiểu và cách sử dụng nhất quán. Khi mọi khái niệm được định nghĩa rõ ràng và gắn với mã dữ liệu, AI và các hệ thống số mới có thể vận hành chính xác.

Thứ tư, phát triển cổng dữ liệu pháp luật mở cho phép kết nối ứng dụng (API). Thay vì chỉ cung cấp văn bản dưới dạng PDF, cơ quan quản lý cần mở cổng dữ liệu pháp luật cho phép các doanh nghiệp công nghệ, startup pháp lý tham gia xây dựng ứng dụng. Khi đó, người dân và doanh nghiệp có thể tra cứu bằng nhiều công cụ tiện lợi: chatbot pháp luật, app di động, dịch vụ tư vấn thông minh.

Thứ năm, xác định rõ trách nhiệm của Bộ Tư pháp trong việc triển khai. Bộ Tư pháp cần được giao vai trò "nhạc trưởng" trong dự án chuyển đổi số pháp luật quốc gia, phối hợp với Văn phòng Quốc hội và các bộ, ngành. Một lộ trình cụ thể theo từng giai đoạn 5 năm sẽ giúp quá trình này khả thi và bền vững.

Nếu kiên quyết thực hiện, chỉ trong một thập kỷ tới, Việt Nam có thể xây dựng được một hệ thống pháp luật thông minh, minh bạch và thân thiện, trở thành nền tảng cho phát triển kinh tế – xã hội.

Lợi ích chiến lược – Gắn với kỷ nguyên vươn mình

Việc xây dựng luật máy đọc được không chỉ là một cải tiến kỹ thuật trong quản lý văn bản. Đây là một bước đi chiến lược, gắn chặt với khát vọng phát triển hùng cường của đất nước.

Trước hết, luật máy đọc được tạo nền móng pháp lý thông minh cho kinh tế số và trí tuệ nhân tạo. Trong khi thế giới đang bước vào kỷ nguyên dữ liệu lớn, mọi lĩnh vực từ thương mại, tài chính đến giáo dục, y tế đều vận hành dựa trên dữ liệu, thì hệ thống pháp luật – "hạ tầng mềm" của quốc gia – cũng phải trở thành dữ liệu. Chỉ khi đó, AI mới có thể tham gia hỗ trợ xây dựng, áp dụng và giám sát pháp luật, bảo đảm tính linh hoạt và kịp thời của chính sách.

Thứ hai, luật máy đọc được biến pháp luật thành hạ tầng phát triển, chứ không còn là rào cản. Một hệ thống pháp luật minh bạch, nhất quán, dễ tiếp cận sẽ giải phóng nguồn lực xã hội, giảm chi phí tuân thủ cho doanh nghiệp và người dân. Môi trường kinh doanh thuận lợi chính là động lực để Việt Nam đạt tăng trưởng cao và bền vững.

Thứ ba, luật máy đọc được giúp Việt Nam tiệm cận chuẩn OECD về chất lượng thể chế. Các tiêu chí về minh bạch, khả năng dự báo, khả năng tiếp cận thông tin là những điều kiện tiên quyết để Việt Nam trở thành nền kinh tế có thu nhập cao. Nếu chúng ta đi trước trong xây dựng pháp luật số, Việt Nam hoàn toàn có thể trở thành hình mẫu cải cách ở khu vực Đông Nam Á.

Thứ tư, luật máy đọc được củng cố khát vọng vươn mình quốc gia. Khi hệ thống pháp luật trở thành "đường ray số" cho cả nền kinh tế – xã hội, mọi ý tưởng đổi mới sáng tạo, mọi khát vọng làm giàu và cống hiến của người dân đều có thể được triển khai nhanh chóng, đúng luật, không bị cản trở bởi sự phức tạp hay rườm rà.

Nói cách khác, luật máy đọc được chính là "bộ não số" của hệ thống pháp luật Việt Nam, bảo đảm cho đoàn tàu phát triển của đất nước vận hành nhanh, an toàn và bền vững trên hành trình tiến tới mục tiêu 2045 – một Việt Nam hùng cường, phồn vinh và phát triển.

TS. Nguyễn Sĩ Dũng