Từ văn bản đến thực thi: Hải quan bước vào giai đoạn vận hành mới

Chuyển hóa quy định thành hành động cụ thể

Cải cách thủ tục hải quan không còn xa lạ. Trong hơn một thập kỷ, Việt Nam liên tục cập nhật hệ thống pháp luật về hải quan theo hướng đồng bộ, minh bạch và phù hợp thông lệ quốc tế. Tuy nhiên, sự thay đổi trong sản xuất – kinh doanh, đặc biệt là thương mại điện tử và chuỗi cung ứng phức hợp, khiến yêu cầu thực thi hiệu quả tại cửa khẩu càng lớn hơn. Những văn bản như Luật Hải quan và các nghị định liên quan được sửa đổi, bổ sung nhằm đưa doanh nghiệp trở thành trung tâm của cải cách, từ đó giảm chi phí tuân thủ, cải thiện môi trường kinh doanh và nâng cao năng lực cạnh tranh.

Kim ngạch thương mại của Việt Nam tiếp tục tăng mạnh, dự kiến vượt 900 tỷ USD trong năm 2025. Con số này vừa cho thấy độ mở của nền kinh tế, vừa tạo áp lực lên hệ thống thủ tục hải quan, đòi hỏi cải cách phải đi vào thực chất, đồng thời theo sát yêu cầu tạo thuận lợi thương mại.

Một chính sách chỉ thực sự có ý nghĩa khi được biến thành quy trình, tiêu chuẩn và công cụ vận hành cụ thể. Ngành Hải quan đã triển khai quyết liệt để đưa các quy định pháp luật vào đời sống, gắn với công việc hằng ngày của cán bộ, công chức.

Một bước tiến lớn là số hóa hoàn toàn hồ sơ từ giấy sang điện tử. Toàn bộ quy trình thủ tục hải quan đã được tự động hóa và triển khai trên phạm vi toàn quốc, giúp doanh nghiệp loại bỏ nhiều thủ tục giấy tờ và rút ngắn thời gian xử lý. Trên nền tảng pháp lý phù hợp cam kết quốc tế, doanh nghiệp có thể chủ động xác định chính sách xuất nhập khẩu, tính toán nghĩa vụ thuế ngay từ đầu, qua đó nâng cao hiệu quả hoạt động.

Quản trị bằng dữ liệu – bước chuyển cốt lõi

Luật Hải quan sửa đổi bổ sung nhiều nội dung liên quan thủ tục, kiểm tra và giám sát đối với hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu tại chỗ, phù hợp chủ trương thiết lập "làn xanh" hỗ trợ doanh nghiệp phụ trợ. Điều 43a xác định rõ khái niệm, trách nhiệm kiểm tra và giám sát loại hình này. Các lô hàng giao nhận tại Việt Nam theo chỉ định thương nhân nước ngoài phải làm thủ tục và chịu sự kiểm tra của Hải quan, đồng thời được hưởng thuận lợi hơn về thời gian và chi phí.

Đáng chú ý, Điều 47a quy định cơ chế chuyển tiếp đối với tờ khai đã đăng ký trước khi luật có hiệu lực vào ngày 1/7/2025. Cách làm này giúp doanh nghiệp không bị gián đoạn, bảo đảm ổn định chính sách và duy trì hoạt động thông suốt. Các nội dung sửa đổi không làm phát sinh thủ tục mới mà góp phần giảm thêm thời gian xử lý.

Không những vậy, Thông tư 121/2025/TT-BTC do Bộ Tài chính ban hành ngày 18/12/2025 sửa đổi, bổ sung một số điều của các thông tư hiện hành quy định về thủ tục hải quan, kiểm tra, giám sát hải quan, thuế xuất khẩu, thuế nhập khẩu và quản lý thuế đối với hàng hoá xuất nhập khẩu nhằm cập nhật, hiện đại hoá thủ tục theo quy định mới của Luật Hải quan và các nghị định sửa đổi gần đây. Văn bản này điều chỉnh các quy định liên quan hồ sơ hải quan, khai báo điện tử, hồ sơ thuế, tăng cường thống nhất, rõ ràng trong cách xử lý chứng từ và trách nhiệm của người khai hải quan, phù hợp với xu hướng giao dịch điện tử, giảm thủ tục giấy tờ. Thông tư có hiệu lực từ 01/02/2026, giúp tạo thuận lợi hơn cho doanh nghiệp trong hoạt động xuất nhập khẩu, đồng thời nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về thuế và kiểm soát hải quan, góp phần thúc đẩy thương mại quốc tế và cải cách thủ tục hành chính trong lĩnh vực này.

Trọng tâm của hiện đại hóa Hải quan là xây dựng hải quan số, hải quan thông minh vừa tạo thuận lợi thương mại, vừa nâng cao hiệu lực quản lý nhà nước về Hải quan. Bên cạnh đó, công tác QLRR tập trung kiểm soát các lô hàng có rủi ro cao thay vì kiểm tra mọi lô hàng cũng mang lại hiệu quả tích cực khi cơ quan Hải quan áp dụng phân luồng xanh.....

Theo đại diện ngành Hải quan, doanh nghiệp cần lưu ý hai điểm quan trọng: cơ chế ưu tiên được mở rộng, linh hoạt hơn với công nghệ cao và công nghiệp bán dẫn; cùng với đó là quy định về hàng hóa xuất nhập khẩu tại chỗ, bao gồm cơ chế chuyển tiếp giúp tháo gỡ nhiều vướng mắc tồn đọng.

Tuy nhiên, việc thực thi cũng đặt ra thách thức. Cơ quan Hải quan phải đồng thời áp dụng các quy định liên quan đến thuế, môi trường, y tế, kiểm dịch, an toàn thực phẩm và nhiều lĩnh vực khác. Khối lượng văn bản lớn, ban hành nhanh, khiến cán bộ và doanh nghiệp phải liên tục cập nhật.

Trong bối cảnh đó, ngành Hải quan đầu tư mạnh cho hạ tầng số, dung lượng lớn, băng thông rộng, dần làm chủ công nghệ trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn và điện toán đám mây. Hầu hết thủ tục đã được triển khai trực tuyến. Hệ thống điện toán đám mây trung tâm dữ liệu hoàn thành bằng vốn đầu tư công, tạo nền tảng để vận hành các hệ thống mới.

Ngành Hải quan triển khai giai đoạn 3, Cơ chế một cửa quốc gia, hướng tới xử lý 80–85% khối lượng công việc kiểm tra chuyên ngành trên hệ thống. Ở mảng hải quan số, nhiều quy trình được tái thiết kế, chuẩn bị triển khai dự án công nghệ thông tin mới, từng bước đưa quản lý nghiệp vụ lên môi trường số.

Dữ liệu của hệ thống VNACCS/VCIS xử lý hàng triệu tờ khai mỗi năm, phục vụ quản lý rủi ro, kiểm tra chuyên sâu và tự động hóa nhiều khâu. Hệ thống kết nối với Cơ chế Một cửa Quốc gia và ASEAN Single Window, giúp doanh nghiệp giải quyết nhiều thủ tục trên một nền tảng duy nhất, vừa minh bạch, vừa giảm thời gian chờ đợi. Nhờ đó, việc điều hành dựa trên dữ liệu giúp tăng tính dự báo, hạn chế xử lý thủ công và nâng cao hiệu quả kiểm soát.

Tác động tích cực tới doanh nghiệp và nền kinh tế

Những đổi mới trong vận hành không chỉ mang tính nội bộ, mà còn tác động trực tiếp đến doanh nghiệp. Nhờ số hóa và đơn giản hóa, doanh nghiệp không còn lệ thuộc hồ sơ giấy phức tạp; thay vào đó là quy trình điện tử đồng bộ, minh bạch, rút ngắn đáng kể thời gian thông quan và giảm rủi ro trong hoạt động.

Ở góc độ thực tiễn, đại diện Hải quan khu vực VI cho biết đơn vị đã phát triển phần mềm họp không giấy tờ, phần mềm quản lý doanh nghiệp và nhiều ứng dụng công nghệ nhằm đáp ứng yêu cầu cải cách. Quá trình sắp xếp tổ chức, chia tách chi cục, bàn giao nhân sự và nhiệm vụ được thực hiện song song với ứng dụng số. Đơn vị triển khai nhiều giải pháp để thích ứng, trong đó có việc xây dựng phần mềm tra cứu C/O, hạn chế sử dụng sai hoặc lặp lại chứng nhận xuất xứ.

Trong điều kiện thiếu biên chế, đơn vị vẫn thí điểm thành công việc áp dụng quy định liên quan tờ khai trị giá thấp theo Nghị định 167, thực hiện hàng nghìn tờ khai và với số thu hàng tỷ đồng.

Cùng với đó, hệ thống thống kê, phân tích dữ liệu doanh nghiệp được xây dựng để hỗ trợ kiểm soát luồng hàng, giám sát kỷ luật công vụ, qua đó góp phần hình thành lực lượng hải quan trong sạch, vững mạnh.

Dù đạt nhiều kết quả, nhưng đại diện cơ quan hải quan cho rằng, thời gian qua việc thực thi vẫn đối mặt thách thức. Hạ tầng công nghệ tại một số cửa khẩu cần tiếp tục nâng cấp để tương thích tiêu chuẩn quốc tế, bảo đảm an toàn dữ liệu. Chuyển đổi số đòi hỏi đội ngũ cán bộ thành thạo phân tích dữ liệu, quản lý rủi ro và ứng dụng công nghệ, do đó công tác đào tạo phải được duy trì thường xuyên. Bên cạnh đó, một số quy định liên ngành còn chồng chéo, cần phối hợp chặt chẽ hơn để xử lý hồ sơ và chia sẻ dữ liệu, nhằm bảo đảm thống nhất giữa văn bản và thực tiễn.

Tương lai của Hải quan Việt Nam gắn với cải cách kiên trì, hiện đại hóa thực thi, lấy doanh nghiệp và người dân làm trung tâm. Ngành Hải quan tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý phù hợp xu hướng vận hành mới; mở rộng phân tích dữ liệu và tự động hóa; tăng cường đối thoại với doanh nghiệp để tiếp nhận phản hồi; đồng thời đo lường hiệu quả dựa trên thời gian thông quan, chi phí và mức độ hài lòng, qua đó hoàn thiện dần hệ thống quản lý hiện đại, minh bạch và bền vững.

Anh Minh