Vai trò của trọng tài thương mại trong hỗ trợ pháp lý cho doanh nghiệp

Phát biểu khai mạc Tọa đàm, Thứ trưởng Bộ Tư pháp Nguyễn Thanh Ngọc cho biết, trọng tài thương mại là một thiết chế giải quyết các tranh chấp trong hoạt động kinh doanh-thương mại đang được nhiều doanh nghiệp ưu tiên sử dụng tại Việt Nam. Đây là phương thức giải quyết tranh chấp hiệu quả, nhanh chóng và linh hoạt, bảo mật được thông tin cho doanh nghiệp.

Đặc biệt, việc tăng cường phối hợp giữa trọng tài thương mại và công tác hỗ trợ pháp lý cho doanh nghiệp nhỏ và vừa (DNNVV) sẽ mang lại những giá trị thiết thực, giúp doanh nghiệp giảm thiểu rủi ro pháp lý, nâng cao năng lực cạnh tranh.

Tuy nhiên, đứng trước bối cảnh xã hội, cuộc sống có nhiều chuyển biến, Luật Trọng tài thương mại năm 2010 đã bộc lộ nhiều yếu điểm như cơ chế bảo đảm thực thi phán quyết chưa cao, chưa có cách tiếp cận phù hợp để doanh nghiệp hiểu và tin tưởng sử dụng rộng rãi như một phương thức giải quyết tranh chấp phổ biến thay cho các thiết chế tòa án.

Tại Tọa đàm, bà Ngô Quỳnh Hoa, Phó Cục trưởng Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp lý cho biết, theo thống kê, toàn quốc đã có hơn 700 trọng tài viên, trong đó có một số trọng tài viên là người nước ngoài.

Trong 10 năm (giai đoạn từ 2010-2020), các Trung tâm trọng tài đã giải quyết được 2.900 vụ tranh chấp. Trung tâm trọng tài thương mại quốc tế (VIAC), năm 2002 giải quyết 292 vụ, đến năm 2023 tăng lên 427 vụ. Có thể thấy số lượng vụ tranh chấp được các bên thỏa thuận lựa chọn giải quyết thông qua trọng tài liên tục thay đổi và có xu hướng ngày một tăng. Đây là những kết quả rất đáng ghi nhận, thể hiện được năng lực cạnh tranh trong tiến trình hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng của Việt Nam.

Tuy nhiên, bên cạnh các hạn chế về quy định, pháp luật về trọng tài thương mại chưa có sự gắn kết cao với nhiệm vụ hỗ trợ pháp lý cho doanh nghiệp. Do đó, để hỗ trợ pháp lý cho DNNVV, bà Ngô Quỳnh Hoa cho rằng, cần nghiên cứu tháo gỡ những quy định còn tồn tại, chưa phù hợp yêu cầu của thực tiễn; đồng thời, nâng cao hiệu quả thi hành pháp luật và nhận thức trong sử dụng cơ chế giải quyết tranh chấp trọng tài thương mại và thực hiện các phương thức hỗ trợ pháp lý cho DNNVV.

Cục trưởng Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp lý Lê Vệ Quốc cho rằng, trong thời gian tới, việc sửa đổi Luật Trọng tài thương mại cần lưu ý vấn đề trách nhiệm xã hội của trọng tài viên, không chỉ đơn thuần hoạt động dưới hình thức dịch vụ pháp lý có thu phí.

TS Nguyễn Đình Thơ, Chủ nhiệm Đoàn luật sư tỉnh Khánh Hòa cho rằng, việc phát huy vai trò của trọng tài thương mại trong hỗ trợ pháp lý cho doanh nghiệp là một yêu cầu cấp bách cần có sự tham gia xuyên suốt của các luật sư, luật gia trong tiến trình này.

Theo đại diện Sở Tư pháp tỉnh Khánh Hòa, trong hoạt động thương mại việc phát sinh tranh chấp là điều khó tránh khỏi, do đó để có cơ chế bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các DNNVV, hộ kinh doanh, việc tiếp cận với hình thức giải quyết tranh chấp thông qua trọng tài thương mại cũng là một vấn đề cần được nghiên cứu trong xây dựng Chương trình hỗ trợ pháp lý liên ngành giai đoạn mới.

Phản ánh góc nhìn từ cộng đồng doanh nghiệp, ông Nguyễn Thanh Duy, đại diện Hội Doanh nhân trẻ tỉnh Khánh Hòa cho hay, hiện tỷ lệ doanh nghiệp nội địa sử dụng trọng tài thương mại vẫn còn thấp, nguyên nhân đến từ việc lo lắng về chi phí sử dụng cũng như lo ngại việc phán quyết khó được thực hiện, đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và vừa vẫn có xu hướng lựa chọn khởi kiện tại Tòa án khi có phát sinh tranh chấp.

Chính vì vậy, cần có các hình thức tuyên truyền phù hợp thay đổi nhận thức cho doanh nghiệp về lợi ích và cách sử dụng trọng tài cũng như bồi dưỡng nâng cao năng lực cho đội ngũ trọng tài viên.

Theo bà Phạm Thúy Hạnh, Phó Vụ trưởng Vụ Pháp luật, Văn phòng Chính phủ, một trong những vấn đề đang gây bất cập nhất về trọng tài thương mại hiện nay, đó là tình trạng phán quyết trọng tài bị hủy do những nguyên nhân đến từ phía Hội đồng trọng tài như: Không ban hành Quyết định đúng thẩm quyền hoặc không thu thập đầy đủ chứng cứ hoặc phía đương sự không tống đạt hồ sơ hợp lệ khi tham gia tố tụng.

Từ đó cần có giải pháp hoàn thiện các quy tắc tố tụng trọng tài chặt chẽ hơn, cải thiện chất lượng dịch vụ trọng tài tại Việt Nam phù hợp với tiêu chuẩn quốc tế trong tiến trình sửa đổi Luật Trọng tài thương mại trong tương lai.

Kết luận tại Tọa đàm, Thứ trưởng Nguyễn Thanh Ngọc khẳng định việc nghiên cứu sửa đổi, bổ sung Luật Trọng tài thương mại là nhiệm vụ quan trọng, cần đánh giá kỹ thực trạng hoạt động trọng tài thời gian qua để nhận diện bất cập, từ đó đề xuất quy định phù hợp, bảo đảm khả thi và đáp ứng yêu cầu thực tiễn.

Bộ Tư pháp cần tiếp tục nghiên cứu, phối hợp với các cơ quan liên quan để xây dựng Đề án thành lập Trung tâm hỗ trợ pháp lý cho doanh nghiệp, lồng ghép nội dung về đẩy mạnh sử dụng trọng tài thương mại, hỗ trợ DNNVV trong việc tiếp cận, tạo tâm lý làm quen đối với trọng tài thương mại, hỗ trợ chi phí sử dụng trọng tài thương mại đối với DNNVV trong Chương trình hỗ trợ pháp lý liên ngành cho DNNVV, hộ kinh doanh giai đoạn 2026-2031.

"Hy vọng thời gian tới, Luật Trọng tài thương mại được sửa đổi sẽ tạo căn cứ pháp lý vững chắc, thúc đẩy mạnh mẽ hoạt động trọng tài thương mại, đáp ứng yêu cầu thực tiễn của công tác hỗ trợ pháp lý cho DNNVV", Thứ trưởng Nguyễn Thanh Ngọc nhấn mạnh.

Diệu Anh