Đột phá về công nghệ giám định ADN hài cốt liệt sĩ tại Việt Nam

Trong nhiều năm qua, công tác tìm kiếm, quy tập và xác định danh tính hài cốt liệt sĩ luôn là nhiệm vụ chính trị, nhân văn đặc biệt quan trọng, thể hiện đạo lý “uống nước nhớ nguồn” của dân tộc.  Tuy nhiên, đây cũng là lĩnh vực đối mặt với không ít khó khăn, nhất là về mặt khoa học – kỹ thuật khi phần lớn hài cốt đã bị phân hủy nặng qua thời gian dài.

GS.TS Chu Hoàng Hà, Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam cho biết, hiện nay công nghệ giám định ADN hài cốt liệt sĩ tại Việt Nam chủ yếu dựa vào chỉ thị ADN trên hệ gen ty thể. 

Thống kê của Trung tâm Giám định ADN (Viện Sinh học, Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam) cho thấy, trong giai đoạn từ tháng 9/2019 đến năm 2021, Trung tâm đã tiếp nhận và giám định 4.276 mẫu hài cốt liệt sĩ. Trong số này, chỉ có 1.205 mẫu thu được dữ liệu ADN ty thể đạt yêu cầu giám định và mới khớp nối thành công được 9 trường hợp với dữ liệu ADN của thân nhân liệt sĩ.  Các kết quả còn lại đã được bàn giao cho Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội (nay là Bộ Nội vụ) để phục vụ xây dựng cơ sở dữ liệu và tiếp tục đối chiếu khi có thêm thông tin thân nhân.

Những kết quả trên cho thấy công nghệ giám định ADN ty thể đã phát huy hiệu quả nhất định, đặc biệt trong các trường hợp có thông tin thực chứng hoặc khoanh vùng được thân nhân cần đối khớp. Tuy nhiên, tỷ lệ khớp nối còn thấp, chủ yếu do thiếu dữ liệu ADN của thân nhân liệt sĩ để phục vụ so sánh.

Về mặt kỹ thuật, phương pháp này cũng bộc lộ nhiều hạn chế khi áp dụng đối với các mẫu hài cốt bị phân hủy nặng – tình trạng phổ biến ở Việt Nam. ADN thường bị đứt gãy mạnh, chiều dài các đoạn thu được rất ngắn (trung bình chỉ 50–70 bp), khiến tỉ lệ thu được dữ liệu đủ tiêu chuẩn để so sánh chỉ đạt khoảng 20%....

Tiếp cận công nghệ mới từ những đột phá khoa học toàn cầu

Sự phát triển nhanh chóng của KHCN, đặc biệt là các thế hệ thiết bị giải trình tự ADN và công nghệ tin sinh học, đã tạo ra những bước ngoặt mang tính cách mạng trong lĩnh vực phân tích ADN cổ. Năm 2022, nhà khoa học Svante Pääbo của Viện Max Planck đã được trao Giải Nobel Sinh lý học và Y học nhờ những thành tựu đột phá trong nghiên cứu ADN xương cổ của người Neanderthal có niên đại khoảng 40.000 năm.

Những thành tựu này mở ra hướng tiếp cận hoàn toàn mới cho công tác giám định ADN xương cổ nói chung và giám định hài cốt liệt sĩ tại Việt Nam nói riêng.

Trên cơ sở đó, các chỉ thị di truyền trong hệ gen nhân, đặc biệt là đa hình nucleotide đơn (SNP), đã được ứng dụng rộng rãi trên thế giới và được đánh giá là công cụ giám định pháp y đầy tiềm năng.

SNP là dạng biến thể di truyền phổ biến nhất ở người, với ưu điểm nổi bật là chỉ cần phân tích các đoạn ADN rất ngắn – đặc biệt phù hợp với các mẫu sinh học bị phân hủy nghiêm trọng. Đây được coi là lời giải khoa học cho bài toán giám định hài cốt liệt sĩ Việt Nam sau hàng chục năm chôn cất trong điều kiện khí hậu nhiệt đới khắc nghiệt.

Làm chủ công nghệ giám định ADN mới (NGS-SNP)

Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam được Thủ tướng Chính phủ giao làm đầu mối thực hiện Dự án ODA “Nâng cao năng lực giám định hài cốt trong chiến tranh” giai đoạn 2024–2026, do Chính phủ Hoa Kỳ tài trợ, với sự phối hợp kỹ thuật của Ủy ban Quốc tế về Người mất tích (ICMP). Trung tâm Giám định ADN, Viện Sinh học là đơn vị trực tiếp triển khai dự án.

Đến nay, dự án đã đạt được những kết quả quan trọng, đánh dấu việc Việt Nam từng bước nghiên cứu, phát triển và làm chủ công nghệ giám định ADN mới dựa trên giải trình tự gen thế hệ mới kết hợp phân tích chỉ thị SNP (NGS-SNP).

Cụ thể, các nhà khoa học đã hoàn thiện quy trình tách chiết ADN cho mẫu hài cốt Việt Nam trên cơ sở thử nghiệm hơn 100 mẫu đại diện cho nhiều mức độ phân hủy khác nhau, qua đó nâng hiệu suất tách chiết thành công từ 22% lên 80%. 

Hệ thống giải trình tự gen thế hệ mới đã được thiết lập và vận hành thành công; phần mềm quản lý, phân tích dữ liệu SNP được tiếp nhận và làm chủ. Đáng chú ý, phần mềm này cho phép tính toán quan hệ huyết thống theo cả dòng cha và dòng mẹ, mở rộng tới 4–5 thế hệ, khắc phục căn bản hạn chế của phương pháp ADN ty thể.

Quy trình công nghệ mới đã được áp dụng thí điểm tại Nghĩa trang liệt sĩ Trà Lĩnh (tỉnh Cao Bằng). Kết quả cho thấy, trong tổng số 58 mẫu hài cốt, có tới 54 mẫu (93%) tách chiết thành công ADN và thu được dữ liệu SNP đủ điều kiện so sánh đối khớp – tỉ lệ vượt trội so với các phương pháp trước đây.

Trên cơ sở dữ liệu thu được, các nhà khoa học đã tiến hành so sánh với thân nhân của 14 gia đình liệt sĩ và xác định danh tính hài cốt cho 2 gia đình. Các trường hợp chưa khớp nối được chủ yếu do chưa có dữ liệu ADN của thân nhân phục vụ đối chiếu.

GS.TS Chu Hoàng Hà cho biết, trong giai đoạn tiếp theo, quy trình công nghệ giám định ADN mới dự kiến sẽ được triển khai trên quy mô lớn hơn tại Nghĩa trang liệt sĩ Rồng Giềng, với khoảng 1.000 mộ liệt sĩ chưa xác định được danh tính.

Từ những kết quả đạt được, Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam kiến nghị Ban Chỉ đạo 515 sớm chỉ đạo đưa quy trình công nghệ giám định ADN mới (NGS-SNP) vào áp dụng chính thức trong công tác xác định danh tính hài cốt liệt sĩ. Theo đó, công nghệ giám định ADN ty thể chỉ nên áp dụng đối với các trường hợp có thông tin thực chứng hoặc có thể khoanh vùng thân nhân.

Viện Hàn lâm Kh&CN cũng đề xuất phối hợp với Bộ Công an, Bộ Nội vụ và các bộ, ngành liên quan nghiên cứu bổ sung dữ liệu chỉ thị SNP vào ngân hàng gen thân nhân liệt sĩ chưa xác định được danh tính, qua đó nâng cao hiệu quả và rút ngắn thời gian giám định. Cùng với đó là tiếp tục đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị, đào tạo và thu hút nguồn nhân lực chất lượng cao, đáp ứng yêu cầu triển khai công nghệ giám định ADN hiện đại, phức tạp.

Thu Giang